H ταυτότητα ενός “τρελού λαγού”

εάν (24grammata.com), ιστορία της λογοτεχνίας, κριτική

ακολουθούν: βιογραφία, εργογραφία του ποιητή,  δύο βίντεο, και το ebook του 24grammata.com:  Μ. Σαχτούρης – Φάσματα ή Χαρά στον άλλο κόσμο (1958)  

Ο Τρελός Λαγός ,    Σαχτούρης Mίλτος
Γύριζε στους δρόμους ο τρελός λαγός
γύριζε στους δρόμους
ξέφευγε απ’ τα σύρματα ο τρελός λαγός
έπεφτε στις λάσπες

Φέγγαν τα χαράματα ο τρελός λαγός
άνοιγε η νύχτα
στάζαν αίμα οι καρδιές ο τρελός λαγός
έφεγγε ο κόσμος

Bούρκωναν τα μάτια του ο τρελός λαγός
πρήσκονταν η γλώσσα
βόγγαε μαύρο έντομο ο τρελός λαγός
θάνατος στο στόμα
(από τα Ποιήματα 1945-1971, Kέδρος 1977)

γράφει ο Απόστολος Θηβαίος

Ο ίδιος, όταν ρωτήθηκε για το ποιος είναι ο «τρελός λαγός» του ομώνυμου ποιήματος, γέλασε και απάντησε μονολεκτικά. «Εγώ, είμαι ο τρελός λαγός», εκείνος που κινείται απεγνωσμένα ανάμεσα στα σύρματα, αντικρίζει τις λάσπες, βιώνει το φοβερό θάνατο του στόματος. Ο Μίλτος Σαχτούρης δεν αφήνει περιθώρια για αμφισβητήσεις και ερμηνείες. Παραδέχεται και αποκαλύπτει την ταυτότητά του, εγκαταλείπει την προστασία της ασάφειας, εκτίθεται ολόκληρος μες στο ολιγόστροφο ποίημα που χαρακτήρισε και σηματοδότησε το ποιητικό του έργο.
Διαβάζοντας κανείς το ποίημα του Σαχτούρη εντοπίζει αμέσως μια φανερή ιδιομορφία του. Η απουσία επιθετικών προσδιορισμών είναι έκδηλη. Το μόνο στοιχείο που ορίζεται, εκείνο που αποκτά έναν ορισμό της ύπαρξής του, δεν είναι άλλο από το «λαγό.» Δεν πρόκειται για μια τυχαία επισήμανση. Με τούτο τον τρόπο, ο ποιητής επιβεβαιώνει με τη γραφή του το τέλος του λόγου, το «θάνατο στο στόμα», όπως ο ίδιος γράφει στην καταληκτική στροφή ενός συγκλονιστικού ποιήματος. Και είναι τέτοια η έντασή του, τέτοιο το μέγεθος της αγωνίας που ο ποιητής δεν μπορεί παρά να ολοκληρώσει με έναν τρόπο οριστικό το ανελέητο κυνηγητό του «τρελού λαγού.» Αυτός θα περιγραφεί με ακρίβεια, γιατί συνιστά το μόνο ζωντανό κύτταρο ενός εφιαλτικού κόσμου, νεκρού, μια και οι άνθρωποι δεν υφίστανται πια.
Δεν θα ήταν αστοχία, αν αντιστοιχούσαμε το ποίημα, λοιπόν με τα προσωπικά, βιωματικά χαρακτηριστικά του ίδιου του Σαχτούρη. Η διαρκής απομόνωσή του από τα εγκόσμια, η απόσυρση από τον κοινωνικό βίο, η εμπειρία των οδοφραγμάτων συνιστούν εκείνα τα στοιχεία, τα οποία ο ποιητής μεταδίδει και ενσωματώνει στην ποίησή του. Πάντα σκηνοθετικός, δημιουργώντας την πλήρη απεικόνιση του οράματος, ο Σαχτούρης κατορθώνει να εντάξει τον αναγνώστη στην προσωπική του αγωνία. Πρόκειται για έναν κόσμο απροσπέλαστο. Η ποίηση κινείται και εκείνη στα όρια μιας ολοκλήρωσης, μέσων και νοημάτων. Ποίημα και βίος συναντώνται, στο σημείο εκείνο δημιουργείται η ίδια η ποίηση, καθαρή, περιεκτική, απαστράπτουσα μες στην έλλειψη των περιττών, των άχρηστων υλικών του λόγου. Ο Σαχτούρης δημιουργεί μια εφιαλτική ατμόσφαιρα, μες στα σύνορά της ο «τρελός λαγός» βιώνει τα σύγχρονα αδιέξοδα, εκείνα που υψώνονται πελώρια μες στο αστικό πεδίο. Δεν μιλά για ανθρώπους, γιατί οι άνθρωποι έχουν πια πάψει. Η παρουσία τους ορίζεται από τα αντικείμενα της επινόησής του, όσα μπορούν να περιορίσουν την ελευθερία της δράσης και της σκέψης. Ο «τρελός λαγός», ο ίδιος ο Σαχτούρης βρίσκεται εγκλωβισμένος μες στον κόσμο, μόνος μες σε τόσες ανθρώπινες φωνές, μια εκκωφαντική σιωπή που κατακτήθηκε, ο θάνατος που κατακτάται, η κραυγή ίσως, που επικαλείται ο Μιχάλης Κατσαρός χρόνια μετά.
Τι γυρεύει αυτός ο «τρελός λαγός»; Μα τι άλλο, πέρα από την αγάπη. Κινούμενος μες σε έναν ορισμένο χρόνο, πριν το ξέσπασμα μιας ακόμα ελπίδας, πριν το φως που θα αποκαλύψει την ύπαρξη του, που θα τον καταστήσει έρμαιο ενός αφιλόξενου περιβάλλοντος, σε μια κατάσταση μεταιχμιακή, ο Σαχτούρης αντικρίζει τις «καρδιές που ματώνουν.» Η αγάπη είναι νεκρή, εξαντλημένη δεν υφίσταται πια. Οι καρδιές, μια απόλυτη έκφραση του «ανθρώπινου» εξαντλήθηκαν. Απομένει μόνο το στόμα, μόνο ο λόγος μπορεί να την ανακαλέσει. Ο «τρελός λαγός» γυρεύει την αγάπη, λοιπόν, την αναζητά μες στον τόπο που γεννιέται μα ετούτη η προσπάθεια, η τόσο απεγνωσμένη δεν θα κατορθώσει να τελεσφορήσει. Ό,τι απέμεινε από την αγάπη ίσως να βρίσκεται μες στο πνεύμα, ίσως σε τούτο τον καιρό των ορθοδοξιών, το πνεύμα, δηλαδή ο λόγος, η έκφρασή του να συνιστά το μόνο μέσο για την αναπαραγωγή και τη διάδοσή της. Μάταια. Ο θάνατος επέρχεται φυσικά και οριστικά, ο «τρελός λαγός» θα ολοκληρώσει την περιήγησή του μες στην πόλη. Ανήκει, όπως και ο ποιητής στη γενιά των ηττημένων. Ο κόσμος είναι οριστικός και για τούτο πεθαίνει. Ο λόγος είναι αδύναμος, οι καρδιές είναι ματωμένες, δεν υπάρχει άλλη οδός από εκείνη του τέλους, ενός καθολικού τέλους λόγου και ζωής, στο σημείο όπου αυτά απαντώνται. Ο Σαχτούρης τραγουδά τον απόλυτο θάνατο των ανθρώπων και των εννοιών.
Ο εντατικός λόγος του Μίλτου Σαχτούρη, όπως αναφέραμε ήδη στην εισαγωγή του κειμένου δεν επιτυγχάνεται παρά με την πιστή μεταφορά εφιαλτικών, υπερρεαλιστικών οραμάτων. Ο Σαχτούρης πραγματεύεται τον κόσμο του υποσυνείδητου, συνιστώντας έναν γνήσιο εκπρόσωπο της λαμπρής γενιάς των υπερρεαλιστών, οι οποίοι τόσο βαθιά επηρέασαν τη λογοτεχνία, αλλά και τις τέχνες γενικότερα, ήδη από το πρώτο μισό του περασμένου αιώνα ως την εποχή μας. Η μόνη διαφορά του ποιητή από το ρεύμα και την τάση του υπέρ- πραγματικού είναι ο διαχωρισμός του από τη συλλογική αναφορά την οποία τόσο εύστοχα πραγματοποιεί. Δίχως την προσήλωση στους αυστηρούς συντακτικούς και γραμματολογικούς κανόνες, διαμορφώνοντας έναν λόγο ελλειπτικό, ικανό να λάμψει ως αίσθηση, ο Σαχτούρης διαφοροποιείται, πραγματοποιεί μια ιδιαίτερη τομή και εισάγει τους πιο ειλικρινείς οραματισμούς του μες στην ποιητική λειτουργία.
Το τέλος του «τρελού λαγού» δεν αποκαλύπτεται. Ίσως να εξακολουθεί την αγωνιώδη του μάχη, την προσπάθεια να σωθεί από τα σφαγεία των ανθρώπων, τώρα που πια γνωρίζει πως δεν πρόκειται η λέξη «αγάπη», η λέξη αυτή να ειπωθεί με όλο το κλίμα της έξαψής της. Το στόμα, είναι το πρώτο, ανθρώπινο στοιχείο που θα πεθάνει. Το τυπικό χαρακτηριστικό του θανάτου περιγράφεται. Το «έντομο», θα κατασπαράξει τη σωρό.
Ο Σαχτούρης γράφει, ζει και αισθάνεται μόνος. Ο «τρελός λαγός», μια φιγούρα που παραπέμπει στην παιδική λογοτεχνία και διήγηση. Η διάσταση ετούτη προσδίδει ακόμα πιο εφιαλτικές διαστάσεις στο ποίημα, αφού το συναίσθημα της αθωότητας αποτελεί το πρώτο θύμα εκείνου του καιρού που είναι πια και ο δικός μας καιρός. Ο ποιητής Σαχτούρης γράφει για τη δική μας απελπισία, τα δικά μας αδιέξοδα που κάποτε υπήρξαν προσωπικά του, αξεπέραστα και συντριπτικά για τον προσδιορισμό μιας προοπτικής εφικτής.
Ένας Αμερικάνος ζωγράφος, εκφράζοντας τα πρόσωπα των έργων του με μια παραμορφωτική γεωμετρία, κατόρθωσε να αποκαλύψει τα καθολικά όρια της απόγνωσης, την αληθινή όψη του ανθρώπου, όπως πια αντικατοπτρίζεται απέναντι από τις αγωνίες του καιρού του. Ο Μίλτος Σαχτούρης ακολουθεί αυτή την τάση και επιλέγει να καταργήσει τα παραπετάσματα, για να αποκαλύψει την τραγική, ανθρώπινη φύση, αυτήν που παραμορφωμένη και στρεβλή πια, συνιστά την πιο ρεαλιστική της έκφανση. Ο εφιάλτης είναι πιο αληθινός από το όνειρο, μπορούμε να πούμε για μια εποχή, όπου το όραμα και η λαχτάρα του, αντικαταστάθηκαν από μια σκοτεινή, μια άρρωστη ατομικότητα.
Ο Σαχτούρης είναι ο «τρελός λαγός». Εσύ και εγώ είμαστε πάντα «οι τρελοί λαγοί». Καθώς παρατηρούνται οι τρομερές ασέλγειες εις βάρος της αγάπης, ο ποιητής, ετούτος ο ιδιοφυής άνθρωπος, ο οποίος έζησε μες στα ίδια τα σπίτια και βίωσε έναν ίδιο τρόμο με μας, συνεχίζει να περιφέρεται στο σύμπαν της πόλης και γύρω να «φέγγουν τα χαράματα», να «ματώνουν οι καρδιές.»

Διαβάστε, επίσης, το ebook του 24grammata.com  Μ. Σαχτούρης – Φάσματα ή Χαρά στον άλλο κόσμο (1958)  

Δύο βίντεο για τον Μίλτο Σαχτούρη
Ο ΜΙΛΤΟΣ ΣΑΧΤΟΥΡΗΣ, από τους σημαντικότερους ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής λογοτεχνικής γενιάς, φιλοξενείται στη σειρά κινηματογραφικών εκπομπών του ΓΙΑΝΝΗ ΣΜΑΡΑΓΔΗ «ΤΑ ΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ», σε σενάριο και σκηνοθεσία του ΛΕΥΤΕΡΗ ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΥ. Στην εκπομπή παρακολουθούμε εικόνες από την τελετή απονομής του Κρατικού Βραβείου Ποίησης 1987 στον ΣΑΧΤΟΥΡΗ και ακούμε να απαγγέλλονται ποιήματά του. Ο ίδιος αυτοβιογραφείται καθώς μιλά για τις ημιτελείς νομικές σπουδές του, τις πρώτες του ποιητικές συλλογές, τις επιρροές του από τη γαλλική και τη γερμανική ποίηση, τη γνωριμία του με τον υπερρεαλισμό, την αγάπη του για τη ζωγραφική, την απήχηση των έργων του στο κοινό και τη «συνέχεια» της ποίησης. Τέλος, παραδέχεται ότι ο «Τρελός Λαγός» του ομώνυμου ποιήματός του είναι ο ίδιος.

Ο Τρελός Λαγός – Νίκος Κυπουργός
Από τον (πρώτο προσωπικό) δίσκο του Νίκου Κυπουργού: “Νίκος Κυπουργός 2”, 1970
Ποίηση: Μίλτος Σαχτούρης
{Εικόνες βίντεο: Louie Travis}