Περί οπτικής και φακών στην αρχαιότητα

24grammata.com/ αρχαιότητα/ φωτογραφία

προϊστορία της φωτογραφίας

ΕΙΣΑΓΩΓΗ – ΠΕΡΙ ΟΠΤΙΚΗΣ – ΠΕΡΙ ΦΑΚΩΝ

ΠΕΡΙ ΟΠΤΙΚΗΣ

Οι παραδόσεις των νομαδικών φυλών στη βόρεια Αφρική , μιλούν από πολύ νωρίς για τις ‘μαγικές’ αντεστραμμένες  εικόνες της ερήμου που εισβάλουν στις σκοτεινές  σκηνές τους  από μικροσκοπικές τρύπες στα δερμάτινα τοιχώματα. Αρχίζει να φωτίζεται στην ανθρώπινη σκέψη , ο δρόμος  για την ανακάλυψη της φωτογραφίας. Η πραγματική έκρηξη στην γνώση, έρχεται με την ανάπτυξη της Ελληνικής και κινέζικης
φιλοσοφίας .Παρότι πρώιμη και αρνούμενη  συνήθως τον πειραματισμό, η Ελληνική φιλοσοφία από τον 6ο π.χ. αιώνα και μετά θέτει τις βάσεις για την επιστήμη και αποτελεί το σημείο αναφοράς για κάθε ανήσυχο πνεύμα , στους αιώνες που ακολουθούν. Η κινέζικη φιλοσοφία από την από την άλλη μεριά ,ανάλογη της Ελληνικής, παρόλη την ανάπτυξη της , δεν επηρεάζει στον ίδιο βαθμό την παγκόσμια σκέψη[1] . Ο κινέζος φιλόσοφος Mo  Ti (470  – 391 Π.Χ.) είναι ο πρώτος που παρατηρεί πειραματικά τον σχηματισμό του ειδώλου όταν το φως περάσει μέσα από μια μικρή τρύπα (pinhole) ,και το αιτιολογεί σωστά [2] ,όμως διάφορες αντιλήψεις για την οπτική ,εκφράζουν οι αρχαίοι Έλληνες πολύ  νωρίτερα. Ο Θαλής (640 – 546 Π.Χ.) ασχολείται πρώτος με την αναζήτηση της αιτίας κάθε  φαινομένου στη φύση  και με τα φαινόμενα της οπτικής , και είναι, μπορούμε να πούμε, ο πατέρας της φιλοσοφίας και της επιστημονικής έρευνας. Ο Πυθαγόρας ( 580 – 500 Π.Χ.)  και οι μαθητές του πιστεύουν ότι η όραση οφείλεται στις φωτεινές ακτίνες που ανακλούν τα
αντικείμενα ,αλλά θεωρούν λανθασμένα ότι πηγή αυτής της ακτινοβολίας είναι το μάτι. Μια πιο σταθερή θεωρία της ακτινοβολίας , όπως θα την λέγαμε σήμερα , εισάγει ο Εμπεδοκλής ( 495 – 435 Π.Χ.),και με αυτό τον τρόπο  ερμηνεύει τα διάφορα οπτικά φαινόμενα. Οι δημιουργοί της ατομικής θεωρίας , Λεύκιππος  και ο μαθητής του  Δημόκριτος  (460 – 370 Π.Χ.) είναι φυσικό να έχουν μιλήσει πρώτοι για την σωματιδιακή φύση του φωτός και είναι οι πρώτοι που αναφέρουν ότι η λαμπρότητα των αντικειμένων είναι ανάλογη της απόστασης.  O Πλάτωνας (428 – 347 Π.Χ.) Ασχολείται με την οπτική σε πολλούς από τους διάλογους του
και προσπαθεί να γεφυρώσει τις διάφορες αντιλήψεις. Στην περιγραφή της ‘σπηλιάς’ του , στην ‘πολιτεία’ δίνει υλικό για τις πιο ευφάνταστες υποθέσεις [3]. Ο Αριστοτέλης  (384 – 322 Π.Χ.)  περιγράφει την ευθύγραμμη μετάδοση του φωτός και σκιαγραφεί τις βασικές αρχές του ‘σκοτεινού θαλάμου'(camera obscura) και το πώς σχηματίζετε το είδωλο , στο  βιβλίο του ‘προβλήματα’ [4]. Ο Επίκουρος (341 – 270 Π.Χ.)  διαπιστώνει ότι το χρώμα των αντικειμένων εξαρτάται από το  χρώμα που έχει το φως που τα φωτίζει. Ο Ευκλείδης  (365 – 300 Π.Χ.) γράφει τα δυο πρώτα αυτόνομα συγγράμματα για την οπτική  ,τα ‘οπτικά’  και τα ‘κατοπτρικά’ και θέτει πια στέρεες βάσεις για την ευθύγραμμη μετάδοση του φωτός , με την γεωμετρική οπτική του. Ο Αρχιμήδης (287 – 212 Π.Χ.) ασχολείται με όλα τα ζητήματα  της οπτικής ,αλλά δυστυχώς δεν σώζετε κανένα έργο του. Η πληροφορία ότι έκαψε τα  Ρωμαικά   πλοία με μια κατασκευή από κάτοπτρα που συγκέντρωσε επάνω τους τις ηλιακές ακτίνες, μπορεί να μην είναι αληθινή ,αλλά επιβεβαιώνει τις γνώσεις των αρχαίων Ελλήνων για την οπτική, τα κάτοπτρα και τις ιδιότητες τους. Ένα έργο που του αποδίδεται , το  ‘περί  πυρπολικού κατόπτρου’ και σώζετε σε αραβική μετάφραση, είναι πιθανότατα ενός  άλλου
Έλληνα σοφού , του μαθηματικού  Απολλώνιου (260 – 200 Π.Χ.)που έζησε την ίδια εποχή.  Ο Γέμινος ο Ρόδιος (110 – 40 Π.Χ.), κωδικοποιεί τις διάφορες σχολές της Ελληνικής  αρχαιότητας και τα ζητήματα με τα οποία ασχολείται η επιστήμη της οπτικής[5].Ο Ήρωνας  ο Αλεξανδρινός (62 – 125) εκτός από τις διάφορες αυτόματες συσκευές του μας άφησε και ένα έργο κατοπτρικών και ένα άλλο για την μέτρηση γωνιών με οπτικά μέσα. Πρέπει επίσης να αναφέρω τον Ρωμαίο φιλόσοφο Lusius Annaeus Seneca (4 – 65) που έκανε παρατηρήσεις  σχετικές με οπτική, και πρώτος κατέγραψε ότι τα αντικείμενα μεγεθύνονται όταν τα κοιτάει  κανείς μέσα στο νερό και τον Κλαύδιο  Πτολεμαίο(85 – 165) και τους πειραματισμούς του  στα θέματα της οπτικής καθώς και τα δυο βιβλία του ‘περί οπτικής’, που συζητήθηκαν πολύ στους αιώνες που ακολούθησαν.

1.Η εσωστρέφεια και ο απομονωτισμός του κινέζικου πολιτισμού .Η μεγάλη απόσταση από την μεσόγειοπου αποτελεί το κέντρο τηςανθρώπινης ιστορίας για πολλούς αιώνες ,και η δύσκολη γραφή ,φαίνεται να είναι κάποιες από τις αιτίες για αυτό.
2.Αναφέρει   ότι τα αντικείμενα ανακλούν το φως προς όλες τις κατευθύνσεις  και ότι το είδωλο οφείλεται στην ευθύγραμμη  μετάδοση του φωτός.
3.Για την περίφημη ‘σπηλιά ‘ έχει γραφτεί ότι περιγράφει το θέατροσκιών,ότι ήταν ένας μεγάλος ‘σκοτεινός θάλαμος’, ότι ήταν μια πρώιμη μορφή του κινηματογράφου που γνώριζαν οι αρχαίοι Έλληνες , και άλλα πολλά!
4.Ανεξάρτητα από το αν τα’προβλήματα’ είναι γνήσιο έργο του Αριστοτέλη, τοόνομα του μεγάλου φιλόσοφου και το έργο του , αναφέρεται σε κάθε κείμενο οπτικής για τα επόμενα 1700 χρόνια ,και αποτελεί πηγή έμπνευσης για κάθε σχετική έρευνα
5.Χωρίζει την οπτική σε
α. Κυρίως οπτική
β. Την κατοπτρική
γ. Τα καυστικά κάτοπτρα
δ. Την σκηνογραφική οπτική .

ΠΕΡΙ ΦΑΚΩΝ

{Στ.} ηύρηκ’ αφάνισιν τής δίκης σοφωτάτην, ώστ’ αυτόν ομολογείν σέ μοι.
{Σω.} ποίαν τινά;
{Στ.} ήδη παρά τοίσι φαρμακοπώλαις τήν λίθον ταύτην εόρακας, τήν καλήν,
τήν διαφανή,  αφ’ ής τό πύρ άπτουσι;
{Σω.} τήν ύαλον λέγεις;
{Στ.} έγωγε.
{[Σω.]} φέρε, τί δήτ’ άν,
{[Στ.]} ει ταύτην λαβών, οπότε γράφοιτο τήν δίκην ο γραμματεύς, απωτέρω στάς
ώδε πρός τόν ήλιον τά γράμματ’ εκτήξαιμι τής εμής δίκης;
{Σω.} σοφώς γε νή τάς Χάριτας.

ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ
Βρήκα την άκρη να τη σκαπουλάρω απ’τη δίκη και μπράβο θα μου πεις.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Πως δηλαδή;
ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ
Δε σου λαχε να δεις στα φαρμακεία εκείνη την ωραία διάφανη πέτρα,που
ανάβει τη φωτιά;
ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Το κρύσταλλο λες;
ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ
Αυτόν ακριβώς
ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Για λέγε
ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ
Θα πάρω το κρύσταλλο κι όταν γράφει ο γραμματέας τη μήνυση, θα πάω στον ήλιο
να σταθώ και τις αχτίδες δέσμη θα ρίξω στο κερί του απάνω και θα λιώσω τα
γράμματα.Τι  λες;
ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Έξυπνο, μα τις Χάριτες!

Το παραπάνω  απόσπασμα από τις “Νεφέλες” του Αριστοφάνη είναι η αρχαιότερη αναφορά για την χρήση φακού και μας τα λέει όλα! Οι “Νεφέλες”πρωτοδιδάχθηκαντο 423 π.Χ. και πήραν το τρίτο βραβείο.Ο Στρεψιάδης, Αθηναίος αγρότης, καταχρεωμένος όπως ήταν, επηρεάζετε από την μόδα της εποχής του και θέλει να σπουδάσει κι  αυτός την ρητορική, για να κατορθώσει με αυτόν τον τρόπο να αποφύγει τους δανειστές του και να εξαπατήσει τους δικαστές.[1] Μαθαίνουμε ότι οι συγκεντρωτικοί φακοί, τον 5ο αιώνα π.χ. στην αρχαία Αθήνα , ήταν σε κοινή χρήση.Μπορούσε να τους προμηθευτεί ο οποιοσδήποτε στα ειδικά καταστήματα [2],και πιθανότατα ήταν κομμάτια ειδικά επεξεργασμένου φυσικού κρυστάλλου
Τα μουσεία όλου του κόσμου είναι γεμάτα από φακούς κάθε είδους, παρόλα αυτά για δεκαετίες οι αρχαιολόγοι τους θεωρούσαν σαν διακοσμητικά αρχιτεκτονικών  μελών ή κοσμήματα. Κανείς δεν τολμούσε να υποστηρίξει το αυτονόητο. Το πρώτο αντικείμενο που θεωρήθηκε φακός είναι ο “Laynard lens” που ανακάλυψε ο  Austen Henry Layard (1817-1894) και από αυτόν πήρε το όνομα του.Ο Laynard είχε ήδη αποκτήσει φήμη με την ανασκαφή της αρχαίας Νινευή το 1849,  την επόμενη  χρονιά στην ανασκαφή της γειτονικής Νιμρούντ βρήκε τον φακό ,που χρονολογήθηκε  γύρω στο 700 π.χ.
Παρόλες τις ατέλειες του ο “Laynard lens” και τις πολλές αντιρρήσεις αν πράγματι  είχε χρήση φακού [3], είναι πολύ σημαντικός καθώς θεωρήθηκε για πολλά χρόνια ο πρώτος ιστορικά φακός και έδωσε αφορμή για να αντιμετωπίζονται πολύ  διαφορετικά  τέτοιου είδους αντικείμενα ,όπου κι αν ανακαλύπτονταν. Φακούς και μάλιστα σε μεγάλο αριθμό φαίνεται να περιείχε η συλλογή των  αντικειμένων του Schliemann από την αρχαία Τροία που χάθηκε μετά τον 2ο   παγκόσμιο πόλεμο. Κυρτοί φακοί έχουν ανακαλυφθεί στις ανασκαφές στην Καρχηδόνα.

Πολλά τέτοια αντικείμενα βρέθηκαν στην αρχαία Αίγυπτο ,ακόμα και φακοί που χρησιμοποιούντε στην θέση των ματιών σε αγάλματα. Τα γυάλινα αντικείμενα της Μινωικής εποχής και η τελειότητα του  σκαλίσματος στους αρχαίους σφραγιδόλιθους είχαν οδηγήσει πολλούς να υποστηρίξουν ότι  οπωσδήποτε αυτά τα σκαλίσματα είχαν γίνει από τους αρχαίους τεχνίτες με την  βοήθεια μεγέθυνσης από κάποιο φακό και ότι υπήρχε και η τεχνογνωσία και η δυνατότητα για κατασκευή φακών στην Μινωική Κρήτη.[4]Αυτή η άποψη φαίνεται πια να επιβεβαιώνετε μετά από τις τελευταίες ανακαλύψεις του αρχαιολόγου Γιάννη Σακελλαράκη στις ανασκαφές του  στις Αρχάνες και στα λατρευτικά κέντρα γύρω από τον Ψηλορείτη.[5] Υπάρχουν πολλές γνώσεις μας για την αρχαιότητα που χρειάζονται συμπλήρωμα και αναθεώρηση. Χάρη σε ανθρώπους που έχουν αφιέρωση την ζωή τους στην συνεχή προσπάθεια να φωτίσουν το παρελθόν μας, αυτό γίνεται πραγματικότητα. Πάντως όλα τα παραπάνω και οι σχεδόν άψογες μερικές φορές αστρονομικές παρατηρήσεις αρχαίων λαών, κάνουν σχεδόν βέβαιο ότι οι αρχαίοι είχαν πολλές γνώσεις όσον  αφορά την κατασκευή μεγεθυντικών φακών και βοηθητικών την όρασης συστημάτων.Δεν μένει παρά να ανακαλύψουμε περισσότερα ευρήματα και περισσότερα κείμενα  που να το επιβεβαιώνουν.
Τελειώνω εδώ με τους φακούς στην αρχαιότητα με μια τελευταία αναφορά   που είναι σχετική με τον Νέρωνα. Ο Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus( 37 – 68) αναφέρεται ότι χρησιμοποιούσε ένα σμαραγδένιο μονόκλ για να τον βοηθάει  να παρατηρεί  καλύτερα τα τεκταινόμενα στην αρένα.
Μετά από αυτό για πολλούς αιώνες δεν υπάρχει καμία αναφορά για φακούς. Η ανθρωπότητα έχει μπει στο μεσαίωνα.
[1]Στο παραπάνω απόσπασμα,ένας τρόπος που σκέφτεται ώστε να αποφύγει τη δίκη, είναι να αγοράσει έναν συγκεντρωτικό φακό και τη στιγμή που ο γραμματέας θα γράφει την κατηγορία επάνω στην πλάκα την στρωμένη με κερί, όπως το συνήθιζαν τότε ,να συγκεντρώσει τις ακτίνες του ήλιου πάνω της και να λιώσειτα γράμματα.
[2]Μιας και  το πουλούσαν τα φαρμακεία θα είχε κι άλλες χρήσεις εκτός από το ναανάβει φωτιά (π.χ μικροκαυτηριάσεις)
[3]Υπάρχουν υποστηρικτές της αντίθετης άποψης που την  στηρίζουν  στις ατέλειεςκαι στην χαμηλή ποιότητα μεγέθυνσης σύμφωνα με τα σημερινά κριτήρια περί της καθαρότητας, σχήματος και οπτικής διόρθωσης των φακών.
[4]Για όλα αυτά μπορείτε να διαβάσετε και την πολύ ωραία εισαγωγή του Άλκη Ξανθάκη στο βιβλίο του “Ιστορία της  Ελληνικής φωτογραφίας” 1994
[5]Γυάλινα αντικείμενα από την Μινωική εποχή που μπορούν να είναι και φακοί υπάρχουν εδώ και χρόνια και στο Εθνικό
αρχαιολογικό μουσείο και στο αρχαιολογικό μουσείο Ηρακλείου αλλά και στο Βρετανικό μουσείο.
Ανακαλύφθηκαν  όμως και σε πρόσφατες ανασκαφές που κάνει τα τελευταία χρόνιαο σημαντικός αυτός Έλληνας αρχαιολόγος.
Περισσότερα για αυτό, στο άρθρο του Sines, George, and Sakellarakis, Yannis Α  “Lenses in Antiquity,” American Journal  of Archaeology 1987.
πηγή: www.fotoart.gr