Π. Χάντκε

“η εποχή των πληροφοριών

τελείωσε.

Π. Χάντκε

 

 

[…Ανάπαυλα μετά, λίγο πριν το Βελιγράδι, σ΄ένα θύλακα σαν νεκρή ζώνη ανάμεσα στην εθνική και σε διάφορες εισόδους και εξόδους, όπου οι έξοδοι όχι σπάνια στην Γιουγκοσλαβία οδηγούν πάλι στον ίδιο κύκλο και οι είσοδοι δεν καταλήγουν στον ίδιο προορισμό…]

 

Απ΄όλες τις σημειώσεις που συνθέτουν το οδοιπορικό του Πέτερ Χάντκε στην Γιουγκοσλαβία η εισαγωγική περιγραφή για την κυκλωτική κατάσταση στη μετέωρη ανάμεσα σε δυο πολέμους χώρα, ανήκει στις πιο ουσιώδεις περιγραφές του Γερμανού συγγραφέα. Στο “Ρωτώντας με δάκρυα στα μάτια” ο Χ. Καταθέτει τις εντυπώσεις του απ΄την Γιουγκοσλαβία του τρόμου και της διάλυσης. Στις σελίδες του βιβλίου που γεννήθηκε απ΄τις ιδιόχειρες σημειώσεις του ίδιου του συγγραφέα κατά τη διάρκεια του ολιγοήμερου ταξιδιού του στην εμπόλεμη, βαλκανική ζώνη, η καταστροφή είναι το κυρίαρχο φόντο. Μια ιδιότυπη μορφή ακτιβισμού που θέλει τον δημιουργό στην πρώτη γραμμή των γεγονότων, πάντα κοντά στην πηγή των ντοκουμέντων είναι η κινητήρια δύναμη για την καταγραφή αυτού του ημερολογίου. Η πολιτική και κοινωνική του διάσταση μας επιτρέπουν σήμερα να το κατατάξουμε στα πιο ουσιώδη και εύστοχα σχόλια της εποχής του. Μια σειρά από ηθικές αρχές που εμποδίζουν κάθε μορφή παθητικότητας ή κοινωνικής απάθειας στέκουν βασικές αφορμές για την πρωτοβουλία του Χ.

Όταν τον Μάρτιο και τον Απρίλιο του μακρινού 1999 αποφασίζει, παρά τους κινδύνους να επισκεφτεί το θέατρο μιας κρίσης που έμελε να διευθετηθεί με τον πιο βίαιο και διαλυτικό τρόπο ο Π. Χ. Προσφέρει στο παγκόσμιο, αναγνωστικό κοινό μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για την αποτύπωση των όρων και των συνθηκών μιας κρίσιμης, βαλκανικής σύγκρουσης. Η περιήγηση του Χ. Περιέχει ποίηση, αποτύπωση, ιδεολογία. Περιέχει τις εντυπώσεις του συγγραφέα απ΄όλες εκείνες τις πραγματικότητες που συνθέτουν τη ζωή.

Ίσως ένα απ΄τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία απ΄όσα ενσωματώνει στην καταγραφή του ο Γερμανός συγγραφέας αφορά την αμεσότητα των παρατηρήσεών του. Έγκυρες και ακριβείς, απελευθερωμένες από κάθε επεξεργασία η λογοτεχνικότητα, διαμορφώνουν μια σειρά από κριτικές διαπιστώσεις. Ακόμη και όταν ενδύονται το μανδύα της ποίησης παραμένουν στοχευμένες σ΄εκείνο το ανθρώπινο σύνολο που εκτοπίζεται. Που χάνεται σε ένα παιχνίδι παράπλευρων απωλειών και θαυμάτων, εισπράττοντας τον κυνισμό μιας ολόκληρης εποχής. Προσηλωμένος και διεισδυτικός στις παρυφές ενός πολέμου ανάμεσα στη δύση και τον ασθμαίνοντα, ανατολικό της εαυτό ο Π. Χ.  Επισκέπτεται αυτόν τον διαχρονικά μετατοπιζόμενο κόσμο που ακολουθεί πιστά τις υποδείξεις των πιο προηγμένων, χαρτογραφικών φιλοδοξιών. Ο Χ. Σε μια εποχή ανάπτυξης και ισχυροποίησης της ευρωπαϊκής ένωσης στρέφει το βλέμα του στη δυναμική της , καταδικάζοντας τις στρεβλές και στυγνές, πολλές φορές πολιτικές. Δίκαιο και ηθική ακυρώνονται. Γίνονται   πια   προσευχές μες στον μικρό αυτό κόσμο, παραμονές της αλλαγής του αιώνα για  να επιτρέψουν στην πλάστιγγα να γείρει προς τ΄ανθρώπινο αίσθημα και την ανάγκη. Σε κάθε σελίδα απ΄το βαθύτατο οδοιπορικό του Γερμανού συγγραφέα φανερώνεται ο κόσμος και οι άνθρωποί του καθώς κυλούν μες στο ρεύμα της ιστορίας. Ο σεβασμός του Χ. Απέναντι σ΄αυτόν τον βασανισμένο κόσμο, η πίστη του σ΄αυτή τη μόνη δυνατότητα επιβεβαιώνει τις προθέσεις του δημιουργού, οι οποίες πέρα από κάθε πολιτικό εφαλτήριο στηρίζουν την όποια σημασία τους στο μέγα, εκείνο πλήθος που μετατοπίζεται από σύνορο σε σύνορο, ορθώνοντας ζωή κάτω από κάθε συνθήκη. Φέρνω στο νου μου τις σκηνές απ΄το ταξίδι εκείνων των παράξενων τύπων στην ταινία “Εδώ είναι Βαλκάνια!” και κάτι απ΄τ΄όραμα εκείνου του κοριτσιού που αντικρίζει στο μισοκατεστραμμένο Βελιγράδι κάτι από την αμερικανική ερημιά. Είναι οι άνθρωποι σε κάθε περίπτωση, όπως και σ΄αυτό το οδοιπορικό που καθηλώνουν με το ύφος, τη στάση και την αντοχή τους απέναντι στη μανία του πολέμου.

Εξετάζοντας τον πολιτικό, αδιαμφισβήτητο χαρακτήρα του οδοιπορικού του Χ. Δεν μπορεί κανείς να παραβλέψει την ευθεία απόδοση ευθυνών σε μια χώρα που καθυστέρησε για να μην κατορθώσει τελικά να μεταβάλει το χαρακτήρα και την κατεύθυνσή της. Με την τόλμη του και τη βαθιά συνείδηση ενός κύκλου που κλείνει μοιραία, παρατηρώντας τα σχήματα, φωτίζοντας τις αθέατες γωνίες της ιστορικής εξέλιξης ο Χ. Εντοπίζει στον γιουγκοσλαβικό λαό τ΄αργά, κοινωνικά αντανακλαστικά του. Αυτά που εμπόδισαν κάθε προοπτική στη διαδικασία μετεξέλιξης ενός παρηκμασμένου, πολιτικού πλαισίου προσωποποιημένου διαχρονικά σε ιστορικές φυσιογνωμίες σε ένα νέο, εθνικό μοντέλο ικανό να συνδυάσει την πολυφωνία της βαλκανικής χερσονήσου.Ανάμεσα στις εμπόλεμες συρράξεις που στιγμάτισαν τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα την Γιουγκοσλαβία  ο Χ. Διαπιστώνει τον επιθανάτιο ρόγχο ενός καθεστώτος που πεθαίνει, δίχως τίποτε να μπορεί να σταθεί ικανό για τη διάδοχη κατάσταση.Η πολυπολιτισμικότητα της περιοχής, οι θρησκευτικές μισαλλοδοξίες που δεν κάμφθηκαν και δεν ξεπεράστηκαν, το ιστορικό πλαίσιο και μια σειρά από μεγάλες ιδέες στερούν απ΄την Γιουγκοσλαβία ένα βέβαιο μέλλον και την οδηγούν σε ακροβασίες μ΄ολέθρια αποτελέσματα.

 

[…Ατέλειωτες ώρες το πρωί έξω στους δρόμους του Βελιγραδίου με την εντύπωση πως βρίσκεσαι σε μια πόλη που πεθαίνει…] Ο Χάντκε παίρνει μια γεύση απ΄το σκληρό Βελιγράδι.

 

Γίνεται ο ίδιο μάρτυρας εκείνων των απάνθρωπων συνθηκών που διαμορφώνει ο πόλεμος. Μια πόλη ετοιμόρροπη δίχως αξιοθέατα, με τα κουρέλια της ν΄ανεμίζουν μες στους κόλπους μιας ηπείρου σε μόνιμη και ίσως πρόωρη γήρανση. Δυστυχία, ερημιά και αποροία για τα καραβάνια των ανθρώπων που σαν από μια παράξενη κληρονομικότητα, πασχίζουν να διατυπώσουν στη γλώσσα τους το νόημα των λέξεων “ομορφιά”, “ζωή” επαναλαμβάνοντας την ίδια μονότονη πορεία μες στο προσκήνιο της παγκόσμιας ιστορίας. Πρόκειται για μια πόλη, για μια χώρα σε κατάσταση εκστρατείας. Στο τέλος αυτού του οδυνηρού δρόμου θα προκύψει και πάλι εκείνο το είδος του συλλογικού ζητούμενου που διαχέεται σε μια κοινωνία, σηματοδοτώντας τ΄όραμά, ισχυροποιώντας τους δεσμούς. Ο Π. Χ. Είναι σαφής. Αυτή η εποχή θ΄αργήσει για την Γιουγκοσλαβία του 1999. Δεν είχε άδικο.

Σε πρώτο πλάνο το διαλυμένο κτίριο του σοσιαλιστικού κόμματος. Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου θα έλθει για την Ευρώπη μες σε κλίμα ευφορίας και ιδεολογικής απελευθέρωσης. Στην περίπτωση της τέως Γιουγκοσλαβίας η Ευρώπη και οι Η.Π.Α. Επιστρατεύσουν μια τιμωρητική στάση. Εδώ ο νέος κόσμος θα έλθει με βόμβες ουρανίου και βλήματα διασποράς. Η τηλεοπτική κάλυψη που φέρνει τον πόλεμο στους δέκτες μας, υποδεικνύει τον νικητή πριν την τελική έκβαση. Μια μεγάλη μερίδα του πληθυσμού με το πολιτικό πρόσχημα της μειονότητας συγκαταλέγεται σήμερα στην ολέθρια εικονογραφία μιας μονομερούς διαμάχης.Ο προηγμένος κόσμος πνίγει μες στο αίμα  τα παλιά του παιχνίδια. Σρεμπρένιτσα, Σεράγεγο, μικρές και μεγάλες πόλεις ενός τρομερού σκηνικού που τιμωρούνται μες στην ασυδοσία του πολέμου, το πάθος ενός ολόκληρου λαού που στοχοποιείται, τα συντρίμια ενός πολιτισμού που κείτονται απολιθωμένα σε όλη τη χώρα συνιστούν το ενδεδειγμένο φόντο ενός αναίτιου πολέμου. Η Ευρώπη που έφτασε να θεωρείται θύμα των εθνικών της διαφορών επιφέροντας τραγικές συνέπειες στον κόσμο με τους δυο μεγάλους πολέμους αποδεικνύεται αντάξια των σκληροτράχηλων δασκάλων της. Ο δυτικός κόσμος εξασκεί στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας όλες τις τεχνικές που διδάχτηκε απ΄τους καλύτερους του πολέμου. Ο Χ. Ιχνηλατεί τις χαμένες αξίες της ευρωπαϊκής ηπείρου.Δεν κατορθώνει όμως παρά ν΄ανακαλύψει  τ΄απομεινάρια τους στα πρόσωπα εκείνων των ηρωικών μορφών που δεν θα φθάσουν ποτέ στους τηλεοπτικούς μας δέκτες και όμως υπάρχουν πασχίζοντας να παραμείνουν ζωντανοί σε πείσμα των ευρωπαϊκών βλέψεων.

 

[…Θα χρειαστούν αιώνες μέχρι να επουλωθούν έστω και επιπόλαια, να παραγραφούν, να εξαφανιστούν από τα χρωμοσώματα οι εσωτερικές πληγές που άνοιξε αυτός ο αστραπιαίος πόλεμος…] επισημαίνει ο Πέτερ Χάντκε στις τελευταίες σελίδες του οδοιπορικού του. Απέναντι σε όσους πίστεψαν πως εμπρός μας ανοίγεται μια νέα εποχή εξέλιξης και προόδου δίχως βία ο Χ. Αντιτάσσει αυτό το επώδυνο ημερολόγιο. Ένα εγχειρίδιο αυτοκριτικής για την Ευρώπη. Ένας καταστατικός χάρτης για τους δαιδαλώδεις διαδρόμους των οργανισμών της. Εκεί όπου λαμβάνονται οι τρομερές αποφάσεις, εκεί που άρχισε και ολοκληρώθηκε η σφαγή ενός ολόκληρου κόσμου δίχως να αναγνωρίζεται  το ύψιστο, δημοκρατικό δικαίωμα της αυτοδιάθεσης και της εφαρμογής του εσωτερικού δικαίου. Πρόκειται για στοιχεία θεμελιώδη που διαμορφώνουν και καθορίζουν την ιστορική πορεία κάθε λαού. Εδώ όμως είναι Βαλκάνια, αναγνώστη και στο πεδίο ασκούνται πάντα εκείνες οι τυφλές εκρήξεις, όχι της σύμπτωσης αλλά του δυτικού πολιτισμού και του κόσμου που αυτός ευαγγελίζεται  εδώ και εβδομήντα χρόνια.

Επίκαιρο ή μη, γλαφυρό ή όχι το ημερολόγιο του Χάντκε είναι πάντα ένα σκληρό καθρέφτισμα της σύγχρονης, ευρωπαϊκής ιστορίας μας. Η σημερινή Συρία, στη θέση της Γιουγκοσλαβίας καθίσταται ένα μαρτυρικό ανάλογο των γιουγκοσλαβικών ημερών.  Κάποιος άλλος θα πει ετούτο το τραγούδι. Ως τότε όμως, κρατώ την περιγραφή του Πέτερ Χάντκε.

 

[…Τελευταία εικόνα από το πασχαλιάτικο παιχνίδι στη Γιουγκοσλαβία. Εκείνο το πρωί στη λίμνη του Πάλιτς, την περιοχή που ήταν κάποτε θέρετρο, ο μεγάλος πίνακας με τις διαδρομές για οδοιπορία και ποδηλασία είχε έναν κύκλο σ΄ένα συγκεκριμένο σημείο και από κάτω την λεζάντα: “Nalazite se ovde! On itt van!” You are here! Τι το κάνει εικόνα; Τα θαυμαστικά…]

 

Και ακόμη ένας παλιός ξεχασμένος στόχος στο πέτο του νεκρού που περνά κάθε νύχτα περήφανος απ΄τις μεγαλύτερες, οδικές αρτηρίες του Βελιγραδίου.