γράφει ο Δημήτρης Σταθακόπουλος. Δρα κοινωνιολογίας της ιστορίας και πολιτισμού (οθωμανικής περιόδου) Παντείου Πανεπιστημίου, δικηγόρου παρ’ Αρείω Πάγω –Μουσικολόγου.
(Διαβάστε όλη την αρθρογραφία και τις επιστημονικές μελέτες του Δημήτρη Σταθακόπουλου στο 24grammata.com κλικ εδώ)
Το τραγούδι Φιλεντέμ του Σ.Φουσταλιέρη, μάλλον το ξέρετε οι περισσότεροι, τραγουδισμένο από Ν.Ξυλούρη και άλλους.
Τι σημαίνει όμως Φιλεντέμ ;
– Με επιφύλαξη σημειώνω τα παρακάτω, αφού είδα διάφορες Ιντερνετικές απόψεις ( http://rebetcafe.blogspot.gr/2011/07/blog-post_01.html : Γ. Βαβουλές ), συχνά αντικρουόμενες, καταθέτοντας το απάνθισμά τους με δική μου “άποψη” :
Τ’ όνομα , μοιάζει Τούρκικο.
Για να δούμε, τι μπορεί να σημαίνει ;
Όνομα Εντέμ στα Τούρκικα δεν υπάρχει . Υπάρχει όμως Ετχέμ, Ετέμ, Ερντέμ ( σημαίνει ενάρετος ).
Ο ρυθμός του τραγουδιού, δεν μοιάζει Τουρκικός. Μήπως ο Σ.Φουσταλιέρης τον άκουσε από Τούρκους ναυτικούς/ψαράδες και τον “Κρητικοποίησε” , βάζοντας δικούς του στίχους, κάνοντας ένα νέο τραγούδι ;
Υπήρξε Ethem Paşa ;
Αναφέρεται αρχειακά , βιβλιογραφικά συνδεόμενος με το τραγούδι το οποίο εμφανίζεται ήδη το 1911, ίσως και παλαιότερα σύμφωνα με το συνάδελφό μου δικηγόρο Π.Κλάδο ;
Αν και δεν το έχω διαβάσει στα βιογραφικά στοιχεία / αφηγήσεις του Σ.Φουσταλιέρη, ενδέχεται οι πιό ειδικοί να ξέρουν.
Πιθανολογώ λοιπόν πως το τραγούδι είναι σε Τουρκοκρητικό ρυθμό και γλωσσικό ιδίωμα του 19ου αι.
– Φιλε εντέμ ή φιλεντέμ, “Φίλε-dem” στην Τουρκοκρητική διάλεκτο μάλλον σήμαινε : βρε άνθρωπε , η ρε φίλε μου !!!
Το adam ακόμα και σήμερα στα τουρκικά σημαίνει “βρε Άνθρωπε” , ” ρε φίλε” . H κατάληξη dem στα τουρκικά υποδηλώνει κάτι το δικό μου.
Επομένως , καταθέτω μιά άλλη οπτική, πιό ντόπια και γηγενή Κρητική, με πάσα επιφύλαξη, γιατί δεν έχω απτά στοιχεία να την αποδείξω.
Πιστεύω όμως πως χωρίς συγκεκριμένη αναφορά/ταύτιση,της εποχής εκείνης, η άποψη περί Ethem Paşa, ( 1851 – 17 Δεκεμβρίου 1909), ή Τούρκων ναυτικών/ ψαράδων, ίσως αφορά άλλο τραγούδι , με άλλα λόγια και ρυθμική αγωγή, που όντως μπορεί να αναφερόταν στον Ethem Paşa , ομοηχώντας μεταξύ τους, το ΦίλεEthem με το Φίλεdem .
– Σε επίρρωση της απόψεώς μου βρήκα και τα εξής ( Π.Κλάδος http://www.haniotika-nea.gr/file-entem-ke-istoria-tou/ ):
Οι Κρητικοί ονόμαζαν τον Άγγλο Πάτρικ Λη Φέρμορ, που απήγαγε τον Γερμανό στρατηγό Κράϊπε στην Κρήτη, με το συνωμοτικό όνομα και παρατσούκλι “Φιλεντέμ” , δηλ. δικέ μας, φίλε μας !!
Ο Μίνως Νικολακάκης στο βιβλίο του “Παλιά Χανιά” (Αθήναι 1961) αναφέρει ότι το Φιλεντέμ, το τραγουδούσαν οι Χανιώτες ήδη το 1911.
Γράφει μάλιστα: ” Το τραγούδι αυτό ( αναφέρεται σε κάποιο άλλο τραγούδι ) κείνα τα χρόνια, χαλούσε κόσμο κυριολεκτικά, στην πόλη μας. Ήταν το προσφιλέστερο τραγούδι της εποχής του, ύστερα εννοείται από το περιλάλητο “Φιλεντέμ” ( εδώ κάνει αναφορά στο Φιλεντέμ, ως περιλάλητο, πολύ διάσημο ), πριν το παρουσιάσει ο Σ.Φουσταλιέρης. Άρα το πιθανότερο είναι ν’ ανήκει στην ΤουρκοΚρητική παράδοση και Φίλεdem/Φιλεντέμ να σημαίνει Φίλε μου / δικέ μου / ρε φίλε / βρε άνθρωπε, άσχετα εάν υπάρχει ομόηχο Τουρκικό τραγούδι με άλλους στίχους και ρυθμό αναφερόμενο σε ΦίλεEthem (Paşa ).
Φυσικά όλα τα παραπάνω, με πάσα επιφύλαξη.