Ευγένιος Ο΄Νιλ

γράφει ο  Απόστολος Θηβαίος.

Διαβάστε όλες τις επιφυλλίδες του

Απόστολου Θηβαίου στο 24grammata.com κλικ εδώ

Δημοσίευση απ΄τους New York Times, 12/11/1961
Αν και ο Ευγένιος Ο΄Νιλ έχει φύγει εδώ και οκτώ χρόνια, η επιρροή του στο θέατρο φαντάζει διαχρονική. Φυσικό επακόλουθο της μοναδικής παρουσίας του, ως μόνου Αμερικάνου δραματουργού που τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ είναι οι πολυάριθμες μεταφράσεις των έργων του. Ένα έργο που μπορεί να συγκριθεί μονάχα με εκείνα των Shakespeare και του Shaw. Ανάμεσα στις χώρες όπου τα έργα του παρουσιάστηκαν είναι η Ιαπωνία, η Μ. Βρεττανία, η Πολωνία, η Ιταλία, η πρώην Γιουγκοσλαβική δημοκρατία, η ένωση της Νοτίου Αφρικής και η Γερμανία, τόσο η ανατολική όσο και η δυτική του τότε διαχωρισμού.
Δεν υπάρχει χρονιά που να μην προβλέπει κάποια τηλεοπτική μεταφορά των έργων του ή το ανέβασμά τους στο θέατρο του Μπροντογουαίη. [Ήδη από το 1961 πολλά δικά του έργα μεταφέρονται στον κινηματογράφο. Το φιλμ για το Μακρύ Ταξίδι ετοιμάζεται την ίδια χρονιά.] Η απέχθεια του Ο΄Νιλ για το ελαφρύ, κωμικό θέατρο που μονοπωλούσε στις αρχές του 1900 τις θεατρικές σκηνές, τον οδηγεί στο ν΄αφιερώσει τη ζωή του εξ ολοκλήρου στη συγγραφή δραματικών έργων. Υπήρξε ο πρώτος Αμερικάνος, θεατρικός συγγραφέας που κατόρθωσε να φέρει το δράμα στο Μπροντγουαίη και να το καθιερώσει σε παγκόσμιο επίπεδο.
Σήμερα που τα έργα του Ο΄Νιλ χάνουν την πρωτοκαθεδρία τους στο φημισμένο θέατρο απέναντι στις μουσικοχορευτικές παραγωγές οι απόψεις του σπουδαίου, θεατρικού συγγραφέα αναδεικνύονται σε κάτι περισσότερο από απλές παρατηρήσεις, προικισμένες με διαχρονικότητα και παλμό. Παρακάτω ακολουθούν μεταφρασμένες μερικές απ΄τις επιστολές και τις παρατηρήσεις του συγγραφέα γραμμένες ανάμεσα στο 1920 και το ’46.
***
“Διατηρώ ένα αίσθημα βαθύτατης εκτίμησης για την τραγωδία. Η καταγωγή της διατηρεί μια άμεσα σχέση με την αρχαία, ελληνική θεώρηση του θεάτρου.Το τραγικό της ύπαρξής μας συνιστά ίσως το μόνο ουσιώδες για μένα στοιχείο.”
“Θα γράψω για την ευτυχία αν ποτέ τύχει να νιώσω ετούτο το αίσθημα μες στη μεγαλοπρέπειά του, αν ποτέ νιώσω πως μέσα του περιέχει το στοιχείο του δράματος, αν ποτέ νιώσω πως θα μπορούσε ένα τέτοιο αίσθημανα ευθυγραμμιστεί με τον εσώτερο ρυθμό της ζωής. Όμως η ευτυχία δεν είναι παρά μια λέξη. Άραγε τι στ΄αλήθεια να σημαίνει; Ικανοποίηση, ένα έντονο αίσθημα εκείνης της καθορισμένης αξίας μιας ύπαρξης και της πραγματικής δυναμικής της; Αν λοιπόν σημαίνει όλα τα παραπάνω, τότε μπορώ να σας διαβεβαιώσω πως υπάρχει περισσότερο από αυτό το αίσθημα μες στην αληθινή τραγωδία απ΄ό,τι κανείς συναντά στο πιο όμορφο τέλος όλων των έργων που γράφτηκαν ως σήμερα.”
“Όταν κανείς μιλά για τα ρηχά έργα της μοντέρνας δραματουργίας μας, τότε περιγράφει ακριβώς τον τρόπο που αισθάνομαι. Για μένα, όλα πάσχουν από μια καθολική έλλειψη αληθινής δύναμης και φαντασίας. Ο λόγος είναι τόσο προφανής και αφορά την απουσία της ποιητικής ερμηνείας της ζωής, χωρίς την οποία το ίδιο το δράμα δεν θα αποτελούσε μια μορφή τέχνης, αλλά απλούστατα ένα είδος ευφάνταστης δημοσιογραφίας, διατυπωμένης με διαλόγους και συνομιλίες.”
“Αντικρίζω τη ζωή με το υπέροχα ειρωνικό της ύφος, την όμορφη αδιαφορία της, τις έξοχες δοκιμασίες του χάους που τη διέππει. Αυτή ακριβώς η τραγωδία της ζωής χαρίζει στον άνθρωπο μια μοναδική σημασία. Δίχως το παιχνίδι της ήττας που μας επιφυλάσσει η ζωή δεν θα είμαστε παρά ανόητα, υπάκουα ζώα. Λέω “παιχνίδι της ήττας” μόνο μεταφορικά μιας και μία γενναία ψυχή πάντα θα κερδίζει. Η μοίρα δεν θα μπορούσε ποτέ να κατακτήσει ένα τέτοιο πνεύμα.”
“Είμαι παράφορα ερωτευμένος με τη ζωή. Δεν θα ΄θελα να χάσω το υπόλοιπο αυτού του έργου για τίποτε στον κόσμο.”
“Δεν πιστεύω πως το υλικό της δραματουργίας προκύπτει από το μυαλό μας. Και αυτό γιατί το δράμα δεν πρέπει παρά ν΄αντλεί το υλικό του από την αληθινή ζωή, όσο όμορφη, ατμοσφαιρική, συμβολική ή χαρούμενη και αν είναι αυτή. Ποτέ δεν έγραψα κάτι που να μην γεννήθηκε απευθείας ή εμμέσως από κάποιο γεγονός ή κάποια εντύπωσή μου. Και όμως τέτοια πράγματα εξελίσσονται πολύ πιο διαφορετικά απ΄όσο τα περιμένει κανείς.”
“Τίποτε δεν μπορεί να μ΄επηρεάσει περισσότερο από την αλήθεια που μπορεί να γνωρίσω ή να νιώσω.”
“Τέχνη και πολιτική δεν μπορούν ν΄αναμειχθούν.Όταν ένας δραματουργός ξεκινά γράφοντας ένα πρπαγανδιστικό κέιμενο τείνει να χαρακτηριστεί περισσότερο πολιτικός παρά καλλιτέχνης.”
“Δεν θα υπερασπιστώ ποτέ τα έργα μου. Η ανθρωπιά τα χαρακτηρίζει. Τα έργα μου υψώνονται μαζί με την ανθρωπότητα, τη μόνη τάξη μου.
“Όταν ένας καλλιτέχνης ετοιμάζεται να σώσει τον κόσμο, κινδυνεύει να χάσει τον ίδιο του τον εαυτό. Το ΄χω νιώσει κατά καιρούς, αντλώντας από το πανέρι της σωτηρίας. Όμως μονάχα στιγμιαία αφού, για να΄μαι ειλικρινής, το μόνο ολοφάνερο γεγονός τούτου του κόσμου είναι πως δεν επιθυμεί να σωθεί. Αυτό το ολοφάνερο γεγονός, διαμορφώνει τη φιλοδοξία ενός τραγικου ιδιώματος αυτοκαταστροφής που πάλλεται μέσα μας.

“Αγαπώ τους ανθρώπους σαν ατομικότητες. Μα πέρα απ΄αυτή τη διαπίστωση, μπορώ ακόμη να τους καταλάβω δίχως να κρίνω. Προσπάθησα να κρατήσω το έργο μου μακριά από κάθε ηθικό περιορισμό. Για μένα δεν υπάρχουν καλοί ή κακοί άνθρωποι μα μονάχα άνθρωποι. Το ίδιο ισχύει και για τις αποδείξεις της ύπαρξής μας.Το καλό και το κακό συνιστούν μονάχα φλυαρίες. Μια εφαλμένη καθοδήγηση.”
***
“Γνωρίζω πώς νιώθεις και σε πόσα πράγματα ανθίστασαι νεαρέ συγγραφέα. Το μόνο που έχεις να κάνεις είναι να κρατήσεις ψηλά την αυτοπεποίθησή σου και αργά ή γρήγορα θα περάσεις μέσα απ΄όλα αυτά που σε τρομάζουν. Όταν θα έρθει αυτή η στιγμή τότε όλα όσα υπέμεινες θ΄αξίζουν. Σε πείσμα των πάντων συνέχισε να γράφεις. Αυτό είναι το πιο σημαντικό. Όσο έχεις μια εργασία να απορροφά όλη την πνευματική σου ενέργεια, τότε δεν έχει τίποτε να φοβηθείς.Ετούτα τα γραπτά είναι η πανοπλία σου.”
“Νομίζω πως οι δικές μου εμπειρίες όφειλαν να επιστρατευθούν για να ωθήσουν με κουράγιο εκείνους που γυρεύουν να γράψου κάτι άλλο πέρα απ΄τα έργα του συρμού. Κάποιοι γράφουν για το χρήμα, άλλοι γράφουν δίχως κίνητρο και μόνο μερικοί, λίγοι στ΄αλήθεια αμοίβονται πραγματικά. Υπάρχουν λίγοι μόνο που ακολουθούν τα προσωπικά, δημιουργικά τους ένστικτα. Οι πιθανότητες αυτών να κερδίσουν χρήματα είναι πολύ περισσότερες ακριβώς για τούτο τον λόγο.”
“Πιστέψτε με, μιλώ όχι μόνο μέσα απ΄την προσωπική μου πείρα μα και εκείνη των περισσότερων, καλών συγγραφέων που έχω κατά καιρούς γνωρίσει. Οι σκληροί κανόνες δεν αποτελούν την εξαίρεση μα τον κανόνα. Είναι μια δοκιμασία που πρέπει κανείς να ξεπεράσει για ν΄αποδείξει κάτι στον ίδιο του τον εαυτό. Μια δοκιμασία που προκαλεί την αποφασιστικότητά σου να γράψεις,. Ένας κίνδυνος για ν΄απελπιστεί κανείς. Μια πρόκληση για παραίτηση.Η μόνη απάντηση είναι να αμφισβητήσεις τούτους τους κανόνες, επιστρατεύοντας όλη σου την οργή και την τρέλα σε πείσμα της απόρριψης. Επικοινώνησε με εκδότες, προχώρα με τη δουλειά σου. Αυτό θα πρέπει να είναι μια απαίτηση. Γιατί το σημαντικό είναι η γραφή. Η δημοσίευση και η έκδοση κατέχουν τη σημασία τους μα θα πρέπει να περιμένουν γιατί ζουν έξω από σένα. Σημασία έχει εκείνο που ζει μέσα σου.”
“Το έργο ενός ανθρώπου βρίσκεται σε κίνδυνο ή αποσυντίθεται όταν πια κανείς νιώσει πως έχει επινοήσει τον καλύτερο τρόπο. Τότε δεν μπορεί παρά να επιστρατεύσει την επανάληψη, επιβεβαιώνοντας διαρκώς τον εαυτό του. Προσωπικά δεν διατηρώ παρόμοιες αυταπάτες. Όσο κανείς αναζητά καλύτερες μεθόδους για να εκτελέσει ένα έργο, τότε θα μπορούσα να πω πως αυτός είναι τόσο περισσότερο εκτεθειμένος σε παρόμοιους κινδύνους.”
***
Ο Ευγένιος Ο΄Νιλ γεννιέται τον Οκτώβρη του 1888. Οι πρώτες εντυπώσεις του κόσμου συμπυκνώνονται μες στο θεατρικό σύμπαν. Δεν θα μπορούσε άλλωστε να συμβεί διαφορετικά, αφού ο πατέρας του συγγραφέα Τζαίημς Ο΄Νιλ υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους ηθοποιούς της εποχής του. Ο ρόλος Μοντεκρίστο στη θεατρική διασκευή του μυθιστορήματος του Αλέξανδρου Δουμά υπήρξε το αποκορύφωμα της καλλιτεχνικής του παρουσίας.Η μητέρα του, Έλλα, τον συντρόφευε σε όλα του τα ταξίδια, σταματώντας μόνο για όσο διάστημα απαιτούσε η λοχεία μετά τη γέννηση του Τζαίημς Τζούνιορ και του Ευγένιου.
Ο σπουδαίος δραματουργός γεννήθηκε σε ένα ξενοδοχείο, περνώντας την παιδική του ηλικία σε παρόμοια δωμάτια, σε τραίνα και παρασκήνια. Παρά το γεγονός πως αυτή η ζωή στοίχισε στον μικρό Ευγένιο τον εφιάλτη της ανασφάλειας και πως ευθύνεται εν πολλοίς για τη δύκολη, γεμάτη δυσχέρειες ζωή της οικογένειας και την παθολογική εξάρτηση της μητέρας απ΄τις φαρμακευτικές αγωγές, ο Ευγένιος είχε το θέατρο στο αίμα του. Σαν παιδί ασπάστηκε στον ιρλανδικο καθολικισμό του πατέρα του, δεχόμενος παράλληλα τη μητρική επιρροή. Αυτές οι διαρκώς αντιμαχόμενες επιδράσεις, συχνά ασύμβατες σε απόλυτο βαθμό ίσως να ευθύνονται για το διαχρονιό δράμα και την πάλη ανθρώπου και Θεού, διαρκώς παρούσα στην θεατρική του εργογραφία.
Ο Ευγένιος μαθήτευσε σε σχολεία του Μπρονξ και του Στάμφορντ. Τα καλοκαίρια του τα περνούσε στο μόνο, σταθερό σπίτι της οικογένειας. Ένα μέτριο οίκημα στις όχθες του ποτεμού Ταίημς στο New London. Φοίτησε στο πανεπιστήμιο του Princeton για ένα έτος (1906-1907). Τότε είναι που εγκαταλείπει τις σπουδές του για να διαπρέψει σε εκείνο που ΄άλλοτε απ΄τον ίδιο χαρακτηρίστηκε ως εμπειρία ζωής. Τα επόμενα έξι χρόνια ταξίδεψε στο Μπουένος Άιρες, το Λίβερπουλ και την Νέα Υόρκη, εκθέτοντας τον εαυτό του στο αλκοόλ και τις καταχρήσεις φθάνοντας πολύ κοντά στο θάνατο. Στην ηλικία των 24 χρόνων αφήνοντας οριστικά πίσω του τις απόπειρες αυτοκτονίας απασχολήθηκε για λίγους μήνες σας ανταποκριτής και συλλέκτης ύλης για τη στήλη της ποίησης του περιοδικού New London Telegraph. Όμως το ίδιο διάστημα θα νοσήσει από φυματίωση παραμένοντας για έξι περίπου μήνες στο Σανατόριο του WallingFord. Εκεί σύμφωνα με τον ίδιο θα λάβει χώρα η αναγέννησή του.
Η πρώτη ενασχόληση του Ο΄Νιλ με το θέατρο αφορούσε παράξενα, κάπως αδέξια μελοδράματα για ανθρώπους του περιθωρίου. Πόρνες, ερείπια, μοναχικούς ναυτικούς. Η κοινωνική και η θεϊκή αδικία αποτελεί το κεντρικό θέμα σ΄αυτά τα πρώτα έργα του. Αν και αδέξια τα έργα αυτά συγκεντρώνουν τα χαρακτηριστικά που μελλοντικά πρόκειται να καθορίσουν την εργογραφία του Ο’ Νιλ, αναδικνύοντας τη γήινη, δραματουργική γραφή του, τη βγαλμένη από την αληθινή ζωή και τους όρους της σκληρότητας που την διακατέχουν.
Το Πένθος Ταιριάζει στην Ηλέκτρα, Το Μεγάλο Ταξίδι μιας Μέρας μες στη Νύχτα, Άννα Κρίστι και άλλα συμπληρώνουν τη σπουδαία λίστα των έργων που καθιέρωσαν τον Ευγένιο Ο΄Νιλ. Η βράβευσή του με το Νόμπελ Λογοτεχνίας αλλά και οι προσωπικές του προσπάθειες γύρω απ΄την αναμόρφωση του θεάτρου συνέβαλαν στο ν΄αναδειχτεί τούτη η μορφή τέχνης ως μέσο πολιτισμού, αντίστοιχο με τις πλαστικές τέχνες και την ποίηση. Αυτή του η προσφορά, ευεργετική τόσο για το αμερικανικό θέατρο όσο και το παγκόσμιο, αλλά και οι ανεπανάληπτοι χαρακτήρες των δραματικών του έργων διατηρούν διαρκώς τον Ευγένιο Ο΄Νιλ στην επικαιρότητα. Τα έργα του ανήκουν στην κατηγορία εκείνων των ελάχιστων που μπορούν να διαβαστούν, ανασύροντας από το σώμα τους τα πρόσωπα και τις σκηνές που καθηλώνουν μες στο μυστήριο του θεάτρου.

Το πένθος του Γιουτζήν
Εδώ έζησε η Ηλέκτρα. Εδώ αγάπησε και πέθανε. Στις μεγάλες, αμερικανικές εκτάσεις ζει το όνειρό της. Στην πόλη δεν λένε τ΄όνομά της, στην πόλη μιλούν για΄κείνη σαν να ΄χει πια πεθάνει. Για έναν έρωτα και μια τιμή λερώνει μ΄αίμα τα χέρια της η Ηλέκτρα, κατά κόσμον Λαβίνια, Κατερίνα, Ελπίδα, Μαρία.Καμιά κάθαρση για το κορίτσι του δράματος. Όπου και να ταξιδέψει ετούτος ο κόσμος είναι για πάντα νεκρός.Τα παλιά της ρούχα καταματωμένα, πλάι στη σημαία του πατέρα και τα σύνεργα της δυστυχίας της. Οι μύθοι και οι έρωτες και η μοίρα της γραμμένη στο μέσα των χεριών. Ωραία, δυστυχισμένη Λαβίνια τότε και τώρα. Κορίτσι του Άργους και των Ηνωμένων Πολιτειών, φωτισμένη και απαστράπτουσα περιφέρεσαι απ΄το μύθο ως τη ζωή μας, κατακτώντας θέατρα και λύπες.
Πάντα θα επιζεί λένε η Ηλέκτρα με το πένθος της αμείωτο, ναυαγισμένη και ημιτελής. Μια πράξη, μια χειρονομία που τείνει πάντα προς τα μέσα. Ηλέκτρα, γυναίκα του μύθου και του μαρτυρίου.
Δεν γνωρίζω αν υπήρξες ποτέ. Αν είσαι το επιθαλάμιο, ο ρόλος, το ποίημα και η ιστορία.Ή απλά ένα σπασμένο κρίνο στα χέρια του Γιουτζήν όταν ανάβουν οι φωτισμοί στα θέατρα της Φιλαδέλφειας, της Κρακοβίας, των Αθηνών.Η ηλικία σου είναι αιώνια. Είσαι ένα κορίτσι ή καλύτερα το φιλί που αφήνει ιστορία σε όλες τις εποχές.