για τον Ντάριο Φο

Casa, letto e chiesa

”Τρία κομμάτια, μία κόληση,

ένα χτύπημα

με το τρυπάνι

δυο μπουλόνια

μια κόληση

ένα χτύπημα

με την κοπτική”

[“Το ξύπνημα”

Όλα για το σπίτι το κρεββάτι την εκκλησία,

Ντάριο Φο & Φράνκα Ράμε]

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η μέρα ανήκει στον Μπομπ Ντύλαν. Η πρωτοφανής στα χρονικά ευρύτητα των μελών του διάσημου θεσμού οδηγούν στη  διάκρισή του με το ετήσιο νόμπελ λογοτεχνίας. Πρόκειται για μία απ΄τις κεντρικές ειδήσεις. Μια τιμή με πολλαπλές θεωρήσεις, καθώς δεν είναι λίγοι όσοι διαφοροποιούνται στην επιλογή της σουηδικής ακαδημίας. Ο Μπομπ Ντύλαν, ένας Αμερικάνος τραγουδοποιός που εδώ και επτά δεκαετίες ερμηνεύει το ρυθμό αυτού του κόσμου, ένας κατά συνείδηση αντι- σταρ που ποτέ δεν ενέδωσε στις πορείες κατά των πυρηνικών και τις αναρίθμητες, τηλεοπτικές επιτροπές των καινούριων παιχνιδιών που κατακλύζουν τον κόσμο με αφετηρία τα στούντιο της δύσης τιμάται σήμερα με τον πιο εμφατικό τρόπο. Κάπως έτσι σφραγίζεται η προσφορά του στην παγκόσμια συνείδηση, σε μια απόφαση υπέρβαση απέναντι στις πρακτικές και τις επιλογές της ακαδημίας.

 Δεν είναι περιττό να αναφερθεί πως η βράβευση ευθυγραμμίζεται σε μια σπάνια συγκυρία με το αισθητήριο της κοινής γνώμης. Τα τραγούδια που ζουν εκεί έξω άλλωστε συνιστούν το μόνο είδος της ποίησης που συναρπάζει και  επιβιώνει για να γίνει παλμός, φορέας μιας ατμόσφαιρας, δύναμη κεντρομόλος. Μ΄άλλα λόγια μνήμη και σύμβολο.

Την ίδια στιγμή μίλια ανατολικότερα, στην αιώνια Ρώμη της φθοράς του Παζολίνι ένας άλλος κάτοχος του νόμπελ λογοτεχνίας τερματίζει αυταρχικά το παιχνίδι της ζωής με τον αφοπλιστικό του τρόπο. Όλοι συζητούνε για την καινούρια φάρσα. Λένε τ΄απόγευμα ο Ντάριο θ΄αψηφήσει τον κάπως υγρό καιρό, λένε πως η κατάστασή του σε λίγο καιρό δεν θα εμπνέει καμιά ανησυχία. Πως σε κάποιον απ΄εκείνους τους συγκλονιστικούς περιπάτους του υποστηρίζουν  ο Ντάριο θα αποδράσει απ΄τα θέατρά του κόσμου, πως θα τιναχτεί σαν έκρηξη και λαϊκό παιχνίδι που γρήγορα κερδίζει τη μνήμη μας και τίποτε, αφήνοντας ένα δυσαναπλήρωτο κενό.

Γεννημένος το 1926 σε μια απ΄τις επαρχίες που συνθέτουν την αμετάφραστη και γοητευτική Ιταλία θα αναδειχθεί με ταχύτητα σε μια απ΄τις ηγετικές μορφές της τέχνης. Η παγκόσμια αναγνώριση για τον ηθοποιό, λογοτέχνη και σκηνοθέτη Ντάριο Φο θα έλθει το 1970 όταν εισέρχεται στην επετηρίδα των κατόχων του βραβείου Νόμπελ. Ατελείωτες βραβεύσεις θα συνθέσουν τη μετέπειτα πορεία του άκρως πολιτικού κυρίου Φο. Το έργο του “Ο τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού” συνιστά παράδειγμα της κοινωνικής συνείδησής του. Ο δημιουργός  αντλεί από τα γεγονότα της επικαιρότητας το υλικό που απαιτείται για ένα θέατρο ζωντανό , κοινωνικό, καταγγελτικό.

Η κοινή πορεία ζωής με την εικαστικό Φράνκα Ράμε χαρακτηρίζει τη δημιουργική εξέλιξη του Φο. Σε αυτήν τη συνύπαρξη αποδίδονται μερικοί από τους πιο εμβληματικούς μονολόγους που θα γνωρίσει το παγκόσμιο θέατρο. Στο πρόσωπό του επιβιώνει δυναμωμένη η commedia de l’ art με περισσότερα ερείσματα σ΄αυτό που καλείται αληθινή ζωή. Ο Ντάριο Φο στο “Όλα για το σπίτι, το κρεββάτι και την εκκλησία” παρουσιάζει στις μικρές, ξεχωριστές του πράξεις μερικές απ΄τις αντιπροσωπευτικότερες εικονογραφίες της γυναικείας ζωής. Ο ρόλος των φύλλων, οι κοινωνικές συμβάσεις που μοιάζουν ανελαστικές και στραγγαλίζουν την ανθρώπινη ευτυχία, η ένταση και ο παραλογισμός του σύγχρονου τρόπου ζωής συνθέτουν ένα μέρος απ΄την γκάμα των ιδεών τις οποίες αδιάκοπα πραγματεύεται το είδος του θεάτρου που επιλέγει ο Ντάριο Φο. Μονόλογοι με έξαλλη διακύμανση, στα πρότυπα της καθημερινής ζωής, προικισμένοι με την απαραίτητη ισορροπία ανάμεσα στην τραγωδία και τον ανθρώπινο παραλογισμό που δεν μπορεί παρά να εγείρει το αίσθημα του κωμικού. Η Ράμε και ο Φο εισέρχονται μες στην καρδιά του αστικού μας τρόπου ζωής, φανερώνοντας μια άλλη εκδοχή για τη θηριωδία της ευτυχίας που τόσο κυρίαρχα επικρατεί ανάμεσα στις φιλοδοξίες μας. “Μαμά Φρηκιό”, “Το ξύπνημα”, “Μήδεια”, “Η Αλίκη στη χώρα δίχως θαύματα” είναι μερικοί από τους τίτλους των έργων που φιλοξενούνται στην παράξενη, μεταφρασμένη αυτοέκδοση της Πωλίνας Πεφάνη. Σ΄αυτήν την έξοχη απόδοση των έργων του Ντάριο Φο και της Φράνκα Ράμε τα έργα, δίχως να υπολείπονται σε τίποτε απ΄την πρωτοτυπία τους, δηλώνουν εμφατικά την προσήλωση των δημιουργών στο αίτημα μιας άλλης ζωής, ξέχωρης, σχεδόν προστατευμένης απ΄τη λαίλαπα μιας επιβίωσης μηχανιστικού τύπου. Μια σπουδή πάνω στη σύγχρονη γυναίκα, να τι είναι η μικρή αυτή συλλογή μονολόγων που ανατρέπουν με χιούμορ, επιδεξιότητα και αυτοσχεδιασμό κάθε ψευδαίσθηση ζωής και ευτυχίας. Μιλούμε για έργα που περισσότερο νιώθονται παρά αποδίδονται, έργα απαιτητικά αν ακολουθήσει κανείς τη φυσική τους προφορικότητα και τη δομή της ίδιας της γλώσσας τους. Η πολυσχιδής, καλλιτεχνική ενασχόληση του Φο θα γεννήσει τα μετρημένα σκίτσα που συνοδεύουν την ελληνική έκδοση. Σκίτσα και μακέτες διά χειρός του ίδιου κοσμούν τα έργα και παρεμβάλλονται για να διαμορφώσουν και αυτά με τη σειρά τους το αισθητικό αποτύπωμα του σπουδαίου Ιταλού καλλιτέχνη.

Η ίδια beat γενιά που θα γεννήσει τον Ντύλαν και τα τραγούδια του φαίνεται να συγκεντρώνει πολλά απ΄τα στοιχεία που θα μπορούσαν να συνηγορήσουν σε μια πρώτη κατάταξη του Φο. Μες στον συντηρητικό, μεσογειακό κόσμο τα έργα του, δίχως καμιά επιτήδευση αναστυλώνουν τη γυναικεία καθημερινότητα, καταγγέλοντας σιωπηρά αυτό το είδος επιβίωσης που συγκρούεται με την ανθρώπινη επιθυμία και τελικά επικρατεί, μηχανοποιώντας την ατμόσφαιρα για τώρα και για το μέλλον. Όπως κάθε νέο ρεύμα ή τάση, έτσι και η περίοδος της ακμής του Ντάριο Φο, θα αναδείξει νέα σύμβολα. Αυτή τη φορά τ΄αναγνωρίζουμε γύρω μας, μέσα μας, εμείς οι ίδιοι είμαστε που καθρεφτιζόμαστε στις ποικίλες επιφάνειές τους . Πρόκειται για σύμβολα μιας μακράς και αναλλοίωτης καθημερινότητας που γυρεύει να εξαντλήσει την ανθρώπινη προσπάθεια απορρίπτοντας σιωπηλά την τραγωδία των μεγάλων μας πόλεων.

Αισθητική της απλής, λαϊκής ζωής, λόγος ισχυρός, η παρηγοριά απ΄τις τόσες αθλιότητες που δεν τελειώνουν και θεωρούνται πια με τη δέουσα ελαφρότητα ενός άμεσου θεάτρου. Να πως θα μπορούσε κανείς περιφραστικά να προσεγγίσει το έργο του Φο, συνοψίζοντας τα μεγέθη του στις πιο προσωπικές απ΄τις αναλογίες. Και όμως δεν μπορεί παρά κανείς να διακρίνει κάτω απ΄τον υπερεντατικό λόγο του Φο τα χρώματα που υπάρχουν μόνον για όσους ζουν αυτόν ακριβώς τον κόσμο. Που δεν αξίζει να αγαπηθεί και όμως μας κατακτά με έναν τρόπο αγγελικό, δίχως ανταπόδοση. Που συντηρεί την λαϊκή του μυθολογία, αυτό το αλάνθαστο ποτάμι της ιστορίας που δεν γράφεται και δεν διδάσκεται αφήνοντας ως αίσθηση το χνάρι της παντού.

Ψάχνοντας έναν τρόπο να ολοκληρωθεί ετούτο το σημείωμα προορισμένο στη μνήμη του Ντάριο Φο, θυμάμαι έναν δικό μας ποιητή. Ο Γιώργος Μαρκόπουλος γράφει για την πικρή, πρωινή μας ζωή τη γεμάτη στάχτες. Συλλογιέμαι πως γι΄αυτήν ακριβώς τη ζωή γράφει ο Ντάριο Φο, γι΄αυτήν τη μεγάλη μοναξιά μιας μεγάλης πόλης.