Ελένη Γκατζογιάννη, το βιβλίο μιας εποχής

word_document_28515730_canonical_f5beff684eΚαι εσύ Ελένη

 

γράφει ο  Απόστολος Θηβαίος.

Διαβάστε όλες τις επιφυλλίδες του Απόστολου Θηβαίου στο 24grammata.com κλικ εδώ

Ο Νίκος Γκατζογιάννης, αναφέρει το λιτό, βιογραφικό σημείωμα του μυθιστορήματος γεννήθηκε το 1939 στο χωριό Λιας της Ηπείρου. Εργάστηκε στους Times της Νέας Υόρκης ως ανταποκριτής και ερευνητής. Αποφοίτησε απ΄τα πανεπιστήμια της Βοστώνης και του Κολούμπια. Στη συγγραφική του δραστηριότητα περιλαμβάνονται πέντε βιβλία για την Ελλάδα και το οργανωμένο έγκλημα.

Δεν αναφέρει όμως τίποτε απ΄όσα εκτυλίσσονται στις εξακόσιες και πλέον σελίδες του μνημειώδους μυθιστορήματός του “Ελένη”. Γεγονότα που σημαδεύουν ανεξίτηλα τη ζωή και την ψυχή του. Τίποτε για όσα θα επακολουθήσουν στις τριτοπρόσωπες αφηγήσεις του, εκείνες που άλλοτε από πόνο και μαρτύριο ρίχνουν όλα τα πέπλα τους και ανακτούν το πρώτο, το βιωματικό πρόσωπο του ίδιου του Γκατζογιάννη. Το πρώτο πρόσωπο είναι, να ξέρετε ιδιότητα βασανιστική. Γιος της Ελένης, του κεντρικού προσώπου του μυθιστορήματος ο Νίκος Γκατζογιάννης αποτίει έναν φόρο τιμής, μια ύστατη οφειλή στη μορφή της μητέρας του, την αγία προσωπογραφία της Ελληνίδας μητέρας, όπως συνοψίζεται στη φωτογραφία της Ηπειρώτισσας του μεγάλου Κώστα Μπαλάφα και ανθίσταται στις σελίδες του Γκατζογιάννη. Οφειλή και τιμή απέναντι σ΄εκείνο το είδος της ανθρωπιάς που ξεκληρίστηκε κατά τη διάρκεια της πιο σκληρής απ΄τις δεκαετίες του σύγχρονου ελληνισμού.

Η δεκαετία 1940-1950 συνιστά το θέατρο της βιωματικής αφήγησης του Γκατζογιάννη.Φορείς της ιστορίας του οι κάτοικοι του χωριού Λια, της καταδικασμένης γενέτειράς του που παρέμεινε στο κέντρο του πιο ασύδοτου και ντροπιαστικού αγώνα που γνώρισε ο μέγας, ο ελληνικός μας κόσμος. Μέσα απ΄την ανόθευτη ματιά του μικρού αγοριού, εγκιβωτίζοντας τις εξιστορήσεις όλων όσων παρέμειναν ζωντανοί μες στο ολέθριο προπέτασμα της ιστορίας  και επέζησαν για να αφηγηθούν, ξαναγράφοντας τις κρυφές σελίδες της λαϊκής μυθολογίας. Γραμμένο με την οδύνη της απώλειας, μιας χαμένης παιδικής ηλικίας, εξαντλημένης στον αγώνα της επιβίωσης και συνάμα την πίστη στην ιδέα της ανθρωπιάς που πασχίζει να επικρατήσει της ανθρώπινης σφαγής το μυθιστόρημα του Γκατζογιάννη ανακτά όψεις και εκδοχές του ανθρώπινου δράματος, έξω και πέρα απ΄τη μονομέρεια  πολιτικής αξιολόγησης σε τοπικό επίπεδο. Θηριωδίες, απομόνωση, θάνατος, διχασμός, απώλεια, συνείδηση.

Αυτοί οι όροι διατρέχουν σε όλες του τις διαστάσεις το μυθιστόρημα του Γκατζογιάννη, επαναφέροντας στο προσκήνιο την γνήσια και ντροπιαστική εικονογράφηση ενός αποτρόπαιου, εθνικού διχασμού. Η Ήπειρος της ανέχειας, του ανθρώπινου κόπου, των σκληροτράχηλων ανθρώπων που παλεύουν με το ίδιο το τοπίο κερδίζοντας και χάνοντας την ίδια τους τη ζωή. Μια Ελένη που δικαιωματικά κερδίζει για τώρα και για πάντα την πρώτη θέση ανάμεσα στις πιο όμορφες απ΄τις εκδοχές του ελληνισμού. Μια Ελένη χαραγμένη σαν υδατογραφία παντού μες στην ιστορία, μια Ελένη φορέας ήθους και αρχών που σφραγίζει με τη στάση και τη θέλησή της όλα αυτά τα χρόνια του αναίτιου και σκληρού αγώνα. Μια Ελένη έξω απ΄το μύθο, η οποία όμως ήδη έχει κερδίσει μια θέση στην κλίμακα του κλασσικού. Η “Ελένη” δεν εντάσσεται στην κοινή μυθιστοριογραφία ή στο είδος των έργων που τρέφουν τον κινηματογράφο. Οι πράξεις, τα πρόσωπα, οι ζωές, οι αντιφάσεις της ιστορίας που μας βαραίνουν δεν μπορούν να αναπαραχθούν με κανέναν τρόπο. Είναι σκληρές, αληθινές ιστορίες.Το κριτήριο του πολιτικού δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να υποσκελίσει τις εντυπώσεις μιας ολόκληρης εποχής. Ο Νίκος Γκατζογιάννης καταθέτει το δάκρυ του στη μεγάλη ιστορία του τόπου. Εμποτίζει τη γραφή του με τη σπαραχτική φωνή της Ελένης Γκατζογιάννη όταν προτού εκτελεστεί αφοσιώνεται για μια τελευταία φορά στη ζωή και τον άνθρωπο. Η Ελένη με τη σπαραγμένη καρδιά που πέφτει νεκρή από πυρρά φίλια, μερικά μόνο χρόνια μετά τη δυσβάσταχτη, γερμανική κατοχή που τόσο στοίχισε στην αξιοπρέπεια και την επιβίωση μιας καινούριας ακόμη Ελλάδας. Στο σκήνωμα της Ελένης έτσι όπως διασώζεται στην οικογενειακή φωτογραφία, εμπεριέχεται η αγιοσύνη της απλής, λαϊκής ψυχής. Εκείνης που σαν από ένστικτο δεν προδίδει ποτέ τις αξίες της, δεν υποκύπτει σ΄ότι καταδικάζει την ανθρωπιά  και αφαιρεί απ΄τη σημασία της. Προερχόμενες απ΄τα βάθη του ελληνικού μαρτυρίου οι μορφές του Νίκου Γκατζογιάννη συνιστούν τους τελευταίους δότες, την τελευταία αξία ενός κόσμου που εκπνέει, κρατώντας κρυμμένα για πάντα ανείπωτα μυστικά.

Κρίκος στη μεγάλη αλυσίδα των ηρώων. Αυτό είναι η Ελένη του Γκατζογιάννη. Ένας φορέας της αίσθησης που σήμερα ανασύρεται για να υψωθεί μαζί με τους ήρωες του Σουλίου, τους δολοφονημένους των Καλαβρύτων, τους απελπισμένους του Μεσολογγιού στην πρωτοπορία των συμβόλων μιας επικής ιστορικής πορείας. Ανάμεσα στις πολιτείες που γκρεμίζονται, εμπρός στα σχήματα της ζωής που το ένα μετά το άλλο καταργούνται η Ελένη συνιστά το μόνο σταθερό σημείο. Ένα είδος κανόνα που με το ηθικό του βάρος σήμερα μας διδάσκει, ενώ παράλληλα αποδίδει με όρους λογοτεχνικούς το ακριβές στίγμα του πόνου και της οδύνης που γεννά ο πόλεμος. Σε μια αναλογία με το Βυζάντιο του Γιάννη Τσαρούχη ο χαμένος στη λήθη πια κόσμος του 1940 διασώζεται αυτούσιος, γνήσιος και παραστατικός στο βιβλίο του Γκατζογιάννη. Ένας κόσμος με τα τραύματα της μοίρας του, γη και άνθρωποι σύμβολα ενός αγώνα που μετριέται μονάχα με όρους ανθρωπιάς. Η Ελένη, αιώνες μετά τ΄ ολέθριο αμάρτημα του έρωτα, λάμπει ξανά στο προσκήνιο της ιστορίας. Στέκει στο μέσον της ιστορικής μνήμης, σαν σημάδι ύψιστης προσφοράς και θυσίας. Ένα πρόσωπο στρατευμένο στην υπηρεσία του ανθρώπου, κόντρα στο κοινό αίσθημα και τις συμπληγάδες των ιδεολογιών που τόσο στοίχισαν και στοιχίζουν στο σύγχρονο κόσμο. Αγαλματώδης, φωτοσκιασμένη, προικισμένη με τις γραμμές και το αίσθημα του διαρκώς ανθιστάμενου η Ελένη κοσμεί σήμερα το τέμπλο της σύγχρονης, ελληνικής ιστορίας, σφραγίζοντας με τη συνέπειά της το μέλλον. Η Ελένη που δεν είναι άλλο από ένα οδόφραγμα στην τραχύτητα της ιστορίας. Ένα σημείο σταθερό απέναντι στο σύμπαν που γίνεται κομμάτια, δοσμένη στη μεγάλη διεκδίκηση της ζωής. Μια υπόμνηση του ολέθρου που κρύβει η ιστορία μες στους κόλπους της και συνάμα μια λαμπρή υπενθύμιση του ανθρώπινου σθένους.

Η “Ελένη” μεταφράζεται από τον Αλέξανδρο Κοτζιά και συνιστά μια τομή στον ευαίσθητο για τα ελληνικά, ιστορικά δεδομένα τομέα του πολιτικού μυθιστορήματος. Ο Γούντχαουζ στο προλογικό του σημείωμα για το έργο του Γκατζογιάννη επισημαίνει: Η Ελένη δεν είναι ένα βιβλίο φαντασίας. Και άλλωστε πώς αλλιώς θα αποτελούσε με την έκδοσή του αντικείμενο διαμάχης και εκμετάλλευσης απ΄τις ιδεολογικές, ελληνικές παρατάξεις. Το επίκεντρο του βιβλίου του Γκατζογιάννη είναι η ιστορία των παθών της Ελένης που διαδραματίζονται εμπρός στο σκληρό σκηνικό της ζωής των χωρικών των ελληνικών βουνών.

Τέτοια κρυμένα αλφάβητα, τέτοιες λέξεις ανείπωτες όπως Ελένη κανείς δεν τις καπηλεύεται. Παραμένουν αφοπλιστικές, ανένταχτες, λέξεις που αν ειπωθούν με το ειδικό τους βάρος αξίζουν σχεδόν όσο μια γλώσσα ή μια πατρίδα.