Αφέρωμα του 24grammata.com στον Τάκη Παπατσώνη

Επιμέλεια του αφιερώματος: Απόστολος θηβαίος
Τίτλοι αντίθετοι
Τάκης Παπατσώνης

Ο Τάκης Παπατσώνης ξεχωρίζει ανάμεσα σ΄αυτούς που κατατάσσονται στη λεγόμενη γενιά του ΄20. Η κριτική για τις ανάγκες των καταγραφών της και η ιστορία για την οργάνωση της συντελεσμένης γνώσης διαμόρφωσαν εξειδικευμένες επετηρίδες. Δημιουργούς που εντάσσονται στη μια ή την άλλη σχολή ή γενιά, εξεταζόμενοι υπό το πρίσμα των κοινωνικών, πολιτικών και καλλιτεχνικών τους ιδεολογιών.Η διατήρηση αυτών των κατατάξεων συνιστά αδιαμφισβήτητο γεγονός. Καθώς η απόσταση απ΄το παρελθόν μεγαλώνει, καθώς τα σημεία αναφοράς όλο και μικραίνουν στον ορίζοντα, οι γενιές παραμένουν σ΄ακμαιότητα, συνοψίζοντας αυτά τα κοινά χαρακτηριστικά, μιας ας πούμε σύνοψη της εποχής.
Ωστόσο, ακόμη και η κριτική, και περισσότερο η ίδια η ιστορία στέκουν πάντοτε με περισσότερο ενδιαφέρον απέναντι στις εξαιρέσεις του ανά περιόδους κανόνα. Ο Τάκης Παπατσώνης, μία απ΄τις καλύτερες εκδοχές της γενιάς του ΄20 και ένας απ΄τους πρώτες μεταφραστές των μεγάλων, ευρωπαϊκών έργων στα νέα ελληνικά συνιστά μία απ΄τις πιο αντιπροσωπευτικές ειδοποιούς διαφορές της εντόπιας λογοτεχνίας εκείνη της περιόδου. Η άμεση επαφή του με το υπό διαμόρφωση καβαφικό μέτρο, ο Eliot και οι άλλοι της ευρωπαίκής ποίησης που μεταστοιχειώνονται σ΄άλλους κώδικες και αλφάβητα υπομνηματίζουν την ουσιώδη συνεισφορά του στην εξωστρέφεια της λογοτεχνίας μας και τον εμπλουτισμό του υλικού της.Τόσο η επαγγελματική του σταδιοδρομία,- διακρίθηκε στη δημόσια διοίκηση-, όσο και το βαθύτατα σημαντικό, πνευματικό του έργο έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη βραδύνοια της εποχής. Ίσως γι΄αυτό και το προφητικό του ποίημα, μια ας πούμε ανταπόκριση με τους βαρβάρους του Αλεξανδρινού Κ. Καβάφη , όπως διακριτικά υποννοείται στο ποίημα του Παπατσώνη. Αστοχίες, ανεπάρκειες, η μετριότητα ενός υπό έκπτωση πνευματικού υλικού αλλά και η παροδικότητα στην εναλλαγή των χωρών στην παγκόσμια ηγεσία αποτελούν μερικές απ΄ τις ιδεολογικές συνιστώσες του έργου του ποιητή. Ό,τι απομένει στο ποίημά του είναι τα χνάρια ενός οξυμένου, αισθητηρίου οργάνου, προικισμένου με τη συνείδηση ενός ολόκληρου κόσμου. Έτσι όπως και η Κασσάνδρα, οι ποιητές καταδικασμένοι να μένουν στο μεταίχμιο του καιρού τους μας εγκαλούν, κωδικοποιούν το τώρα και το αύριό μας. Όπως ακριβώς και ο Τάκης Παπατσώνης, τον οποίο και η ελληνική κριτική αποδέχεται ως εκφραστή της ελληνικής υπέρβασης στη φόρμα και το ρυθμό, ενώ ταυτόχρονα επιφέρει μια διακοπή στο γνώριμο, εθνικό ύφος των καταστρφών και της ήττας. Η Βραδύνοιά του δεν είναι παρά ένας καθρέφτης. Ο ίδιος μας ο εαυτός, θύμα της πλάνης και της αφοσίωσης στο παλιό και το συντελεσμένο αποκαλύπτεται στις στροφές του ποιήματος, βρίσκοντας ένα είδος ιστορικής συνέχειας στις προτάσεις του ιδιαιτέρως εκλεκτικού Κ. Καβάφη.Θα ακολουθήσει η γενιά του ΄30, ο Καρυωτάκης, ο Ρίτσος, ο Εμπειρίκος, ο Λειβαδίτης, αργά η ποίηση θα στρατευτεί σ΄ ένα αμετάφραστο ιδανικό, ζωντανό ακόμη, όπως στους μονολόγους του Μ. Αναγνοστάκη. Οι βραβεύσεις των Σεφέρη και Ελύτη συμπληρώνουν την εξωτερίκευση των πιο αυθεντικών στοιχείων αυτού του τόπου. Η ποίηση που θα φτάσει ως τα νόμπελ θα χαρακτηρίσει την πνευματική ζωή του τόπου, επικρατώντας σε κάθε ιδέα εξειδικευμένης έκφρασης. Ο υπερεαλισμός θα χάσει τη θέση του από μια στροφή προς το ρεαλισμό. Η γενιά του ΄70, αλλά και οι φωνές που προέρχονται εξίσου δυνατές πέρα απ΄την πρωτεύουσα θα εικονογραφήσουν με την ραγδαία επίδρασή τους την ύστατη, αναγνωρισμένη επετηρίδα της ελληνικής ποίησης. Ο Παπατσώνης εντάσσεται σε όλες τις γενιές, το έργο του έχει το πνευματικό υπόβαθρο και την ευαισθησία που συνεπάγεται η προικισμένη όραση για να ξεχωρίσει ως ένα πολυσχιδές, πνευματικό κεφάλαιο για τον τόπο. Η καθυστερημένη θεώρηση του έργου του πιθανά να οφείλεται στην αδυναμία μας να εντάξουμε το έργο του σε κάποια απ΄τις ελληνικές σχολές, αγνοώντας πως η δυτική σκέψη αποτελούσε κτήμα του σημαντικού Έλληνα συγγραφέα και παράμετρος για την επαγγελματική του καταξίωση ή τηνν εκτίμηση των συνθετικών στοιχείων του έργου του. Ο Τάκης Παπατσώνης συστήνεται σήμερα ξανά, εξίσουν υπαινικτικός και δυναμικός στο στίχο του, με την αισθητική και την αίσθησή του πλήρεις των ημερών και του ταλέντου, πλήρεις μερικών εκ των κορυφαίων στιγμών της νοελληνικής λογοτεχνίας. Αλλά και με το βλέμμα στραμμένο στους ορίζοντες και τους προσεχείς καιρούς, γυρεύοντας μια απάντηση στην αγωνία της ύπαρξής μας. Οι όροι της Βραδύνοιας είναι στοιχεία ψυχικά που δεν μετατοπίζονται. Ο Παπατσώνης επιστρατεύει ως σύμβολο και αφετηρία του αυτό το παρόν, συμπάσχει και χαρτογραφεί την εντόπια ψυχοσύνθεση δημιουργώντας αναγωγές προς όλα τα επίπεδα, καταλύοντας το ρυθμό και τα παραδεκτά μέτρα και κάθε θεώρηση της τέχνης, ρηχή και επαρχιώτικη, διατυπωμένη απ΄την ελίτ της εποχής και τα εκπνέοντα ρεύματά της.
Μορφή και σχήμα καθαρό, μια ουσιώδης διαφοροποίηση στα σύμβολα του Παπατσώνη που όσο και αν συγγενεύει με την καβαφική ποίηση της αδιόρατης κριτικής, επιλέγει τη μετατόπιση προς τις ατμόσφαιρες, λίγα χρόνια μόνο πριν το θάνατο του Καρυωτάκη και το φανέρωμα μιας διαχρονικής ροπής της εντόπιας δημιουργίας, καθηλωτικής και αξεπέραστης, ικανής όσο ένα συντριπτικό ρεύμα με απήχηση και διάρκεια. Ο Παπατσώνης λειαίνει το δρόμο των ποιητών στοχαστών και ιδρύει μια σχολή μ΄απαιτήσεις.
Τόσο το μεταφραστικό έργο του όσο και το πρωτότυπο δικαιώνουν τη θέση του Τάκη Παπατσώνη στην ελληνική, ποιητική σκηνή. Στη θεώρηση του κόσμου και της ζωής προσηλώνεται η διαφορετικά πολιτική ή κοινωνική καλύτερα ποίηση του δημιουργού.Πάντοτε σε μια κλίμακα ξένη και περιθωριακή για την πεισιθάνατη, ελληνική ποίηση των επόμενων δεκαετιών. Το έργο του βαδίζει παράλληλα με την εποχή του, την ξεπερνά και τη συνοψίζει, ολοκληρώνοντας το πορτραίτο ενός δημιουργού με κεφαλαιώδη σημασία για τη μελλοντική πρωτοπορία. Πρόκειται δηλαδή για τον τρόπο και τη σύλληψη που συγκινεί και αυτά τα στοιχεία αναδεικνύουν ξανά, τώρα και διαρκώς το έργο του Παπατσώνη. Η Βραδύνοιά του, αφορμή για το σύντομο, αυτό σχόλιο μαρτυρούν αντιθέτως μια οξύνοια κοινωνική, τη συγγένεια με την ποίηση της αυτοκριτικής και της σκηνοθεσίας που διαμόρφωσε ο Καβάφης. Η ενασχόλησή του με τις δυτικές τεχνοτροπίες και τα ποικίλα ρεύματα θα ανανεώσουν το ύφος και τη δυναμική της μηνυματικής του Παπατσώνη. Το σκηνικό της ιστορίας ήταν πάντα το φόντο του Παπατσώνη, καθώς σε πρώτο πλάνο ενδύεται η ψυχή τα πάθη και τις ολιγορίες της.
Ο Παπατσώνης μοιάζει να πραγματώνει τη ρήση του Νίτσε καθώς πάντα εναντίον της εποχής και διά αυτής, ελπίζει για το αύριο, γι΄αυτό που ίσως να έλθει. Η στάση του είναι αυθεντική, το αντίκρισμά της μεγάλο για την πιο ολοκληρωμένη εκδοχή της πνευματικότητας που μας αρμόζει και η οποία συνδυάζει μια ιδανική μίξη της δυτικής πρωτοπορίας με την εντόπια πνευματικότητα.