Κρέων – Αντιγόνη : μία πύρρειος νίκη

Τραγική Ποίηση / Tragedy: α. όλα β. έργα γ. μελέτες / άρθρα δ. ξενόγλωσσα a. all b. original text c. studies δ. in english

Θεοδώρα Καλαντζή
M.A. Κλασικές Σπουδές

Αθήνα, Μεγάλα Διονύσια, 442 π. Χ., διδασκαλία Αντιγόνης του Σοφοκλέους. Ο ποιητής έγραψε την τραγωδία με εξαιρετικό σεβασμό προς την παραδοσιακή θρησκεία αλλά και καθρεπτίζοντας τις αλλαγές που σηματοδότησαν την πολιτική ζωή στην Αθήνα. Η πόλη από τη μία πλευρά έχει μετατραπεί σε πανελλήνια ηγετική δύναμη ενώ από την άλλη πλευρά η πνευματική της εξέλιξη στιγματίστηκε από το κίνημα των σοφιστών που αμφισβητούσαν και ανέτρεπαν παραδοσιακές αξίες. Η ανθρωποκεντρική αντίληψη του κόσμου και ο σχετικισμός των σοφιστών διηθείται από την εν λόγω τραγωδία1, καθώς διδάσκει ότι τα αναρίθμητα ευρήματα του ανθρώπου είναι επισφαλή χωρίς το σεβασμό στους πατροπαράδοτους νόμους2. Ο ποιητής και ο πολιτικός στέκονται ο ένας απέναντι στον άλλον σαν εκπρόσωποι ενός θεόνομου και ανθρωπόνομου κοσμοειδώλου, όχι βέβαια σε ανοιχτή σύγκρουση, αλλά μάλλον σε μία ένταση, μέσα στην οποία προετοιμάζεται η γιγαντομαχία. Ακριβώς η εποχή που σε αυτήν γεννήθηκε η Αντιγόνη φαινόταν πως ήθελε να διασπάσει όλα τα σύνορα3.
Στην Αντιγόνη η μυθική σκέψη συνδέθηκε άρρηκτα με την ψυχολογική, την πολιτική και τη θρησκευτική σκέψη σε ένα οργανικό σύνολο. Η σύγκρουση προσωπικοτήτων μεταξύ Αντιγόνης και Κρέοντα αντιστοιχεί στο μυθικό επίπεδο με σύγκρουση μεταξύ σκοτεινών, γυναικείων χθόνιων θεοτήτων και φωτεινών πατριαρχικών ολύμπιων θεών και στο πολιτικό επίπεδο με τη διαμάχη οικογένειας κράτους. Οι κύριες δυαδικές αντιθέσεις της τραγωδίας μπορούν να παρουσιαστούν σχηματικά ως εξής:

ΚΡΈΩΝ                                    ΑΝΤΙΓΟΝΗ
πόλη                                                    οίκος
ανθρώπινος νόμος                          θεϊκός νόμος
Δίας (θεός του ουρανού)              θεές της γης
αρσενικό                                            θηλυκό
μέρα                                                   νύχτα
άταφος νεκρός                                ταφή4

Τί είδους άνδρας είναι ο Κρέων και πώς έφτασε να ενεργήσει έτσι όπως ενέργησε; Τί είδους γυναίκα είναι η Αντιγόνη και πού βρήκε τον εκπληκτικό ηρωισμό της; Το βασικό ζήτημα από την αρχή της τραγωδίας μέχρι το τέλος είναι θέμα φρενών, ψυχικής κατάστασης που υπαγορεύει καταστάσεις. Τί είναι άραγε το φρονεῖν5; Η κατάσταση της φρενός ή των φρενών του ήρωα είναι θέμα πρωταρχικό στην Αντιγόνη6.
Ο Κρέων είναι τύραννος ή έστω πάει να γίνει τύραννος. Δεν είναι όμως ένα απλό στερεότυπο τυράννου. Είναι ένα αναγνωρίσιμο ανθρώπινο ον, βάναυσο, με κοινότοπη νοημοσύνη και στενά περιθώρια για συμπάθειες. Δραστήριο πολιτικά χωρίς την ικανότητα του πολιτικού γιατί δεν έχει τη δύναμη να αντιστέκεται στους πειρασμούς της εξουσίας. Η κλίμακα των κινήτρων που έχει την ικανότητα να αντιληφτεί είναι περιορισμένη και περιλαμβάνει τη λαχτάρα της εξουσίας και τη δίψα για το χρήμα. Η τραχύτητα του χαρακτήρα του γίνεται φανερή από την περιφρόνησή του για τα αισθήματα των άλλων. Όποτε ο Κρέων φέρνει στο φως τον εσωτερικό του εαυτό αποδεικνύεται κενός, άδειος από όλες εκείνες τις αρχές που διεκήρυσσε. Ο ισχυρός άνδρας, που με την αδιαλλαξία και την ισχυρογνωμοσύνη του είχε δώσει την εντύπωση άξιου ανταγωνιστή μιας Αντιγόνης, καταρρέει. Ο πολιτικός άνδρας, ανεξάντλητος σε σοφά ρητά, αυτός που έδειχνε πως όλους τους προσωπικούς του δεσμούς τούς υποτάσσει στο πολιτικό του συμφέρον, συντρίβεται ολοκληρωτικά από την απώλεια ενός γιου και μιας συζύγου. Ο μεγάλαυχος τύραννος καταλήγει να είναι ο πιο δυστυχισμένος από όλους τους ανθρώπους7. Το παγιδευμένο πρόσωπο είναι ο Κρέων και στο χωροταξικό επίπεδο. Η μία είσοδος οδηγεί στην πόλη, άρα συμβολικά στις επιταγές της πόλιτικής που τον περιορίζουν. Η άλλη οδηγεί στην ερημιά, όπου βρίσκεται ένα άταφο πτώμα και όπου η Αντιγόνη είναι θαμμένη ζωντανή. Η τρίτη έξοδος οδηγεί στον οίκο του Κρέοντα, όπου η γυναίκα του αυτοκτονεί. Ο Κρέων δεν πεθαίνει αλλά παγιδεύεται από το βλέμμα του κοινού, δίχως ηθική ή φυσική οδό διαφυγής8.
Η Αντιγόνη μάχεται στις επάλξεις της φιλίας, με την έννοια των θεσμών συγγένειας, υπερασπιζόμενη το χρέος της ταφής που αυτοί οι θεσμοί επιβάλλουν. Η πολιτεία, η πόλις, δεν σημαίνει γι αυτήν τίποτα, όπως δεν σημαίνει ούτε ο Κρέων. Φίλοι και εχθροί. Υπάρχουν στην οικογένεια φίλοι, υπάρχουν και εχθροί, μη χωρώντας ενδιάμεσες διαβαθμίσεις σε μία τέτοια πολωτική αντίθεση. Ο θάνατος δεν πρόκειται να της προκαλέσει πόνο, διότι η Αντιγόνη ζει μέσα στην οικογένεια και η οικογένειά της ανήκει στον κόσμο των εχθρών. Στο θάνατο μπορεί μόνο να αποκατασταθεί η τιμή που χάθηκε στη ζωή. Πρόκειται για μία ηρωική επιταγή της Αντιγόνης, που παρουσιάζεται αποφασισμένη να εξαλείψει από το βασιλικό της οίκο τα μίση εξαγγέλλοντας ειρήνη και προσδοκώντας την επανένωσή της στον κάτω κόσμο με μία οικογένεια αγαπημένη. Ωστόσο καθώς βαδίζει προς το θάνατο, θρηνεί. Η ηρωίδα μετατρέπεται σε εύθραυστη κοπέλα. Στις τελευταίες της στιγμές επικαλείται την πόλιν ως μάρτυρα. Βρίσκει μπροστά της ζωή που συνεχίζει στον τάφο, αποκομμένη από τους ζωντανούς και από τους πεθαμένους, μέσα στην απόλυτη μοναξιά. Θρηνεί που θα πεθάνει ανύπανδρη, που θα πάει ως νύφη στον Αχέροντα. Οποιαδήποτε συναισθήματα κι αν έτρεφε η Αντιγόνη για τον Αίμονα, τα θυσίασε στην αγάπη και στο καθήκον προς την οικογένειά της και προς τον Πολυνείκη. Το φρόνημά της, όμως, είναι ακόμα αλύγιστο. Ορθώνει με τόλμη το ανάστημά της προς τους θεούς, πιασμένη στα γρανάζια της μοίρας9.
Ο στόχος της ανασκόπησης ήταν να δείξει πόσο βαθιά και στέρεη είναι η δημιουργία των χαρακτήρων σε αυτό το έργο. Η ισορροπία κρατιέται καλά. Αυτή η τραγωδία προβάλλει μεγάλα θέματα – ταφή και παράλειψη ταφής, οικογένεια και κράτος, φίλοι και εχθροί – αλλά τα προβάλλει μέσα από τις αντιτιθέμενες στάσεις των δύο δραματικών προσώπων που είναι απαραίτητα για την εκδίπλωση της πλοκής. Είναι δύο τραγωδίες που εκτυλίσσονται ταυτόχρονα: η τραγωδία του Κρέοντος και η τραγωδία της Αντιγόνης10. Η αρχαιοελληνική τραγωδία δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή ως η ιστορία ενός ήρωα. Η έκφραση της δημοκρατίας στο χώρο απαιτούσε και εξακολουθεί να απαιτεί την τοποθέτηση όλων των ατόμων στο ίδιο επίπεδο11.

1. Σύμφωνα με τον T.B.L. Webster, Εισαγωγή στον Σοφοκλή, μτρ. Ιωάννης Μπαρμπας, τίτλος πρωτοτύπου An Introduction to Sophocles, London 1969, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 69: Από τους σοφιστές ο Πρωταγόρας είναι ο σπουδαιότερος και ο Σοφοκλής είχε βαθιά εντυπωσιασθεί από τη σκέψη αυτού και το χρόνο που έγραψε την Αντιγόνη. Όπως ο Πρωταγόρας κι αυτός περιγράφει την εξέλιξη του πολιτισμού για το πνεύμα του ανθρώπου. Αναφέρεται στη θεωρία του Πρωταγόρα για το αδύνατο της μίανσης των θεών και στα αντιτιθέμενα επιχειρήματα. Αλλά ο Σοφοκλής δείχνει τους κινδύνους του λογικού και θέτει τη θεωρία της μίανσης στο στόμα του οργισμένου Κρέοντα.
2. Heinz-Gunther Nesselrarth, Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία τόμος Α Αρχαία Ελλάδα, μτφ. Ιωάννης Αναστασίου Ιωάννης Βλάσσης Σοφία Κοτζάμπαση Θεόκριτος Κουρεμένος Πουλχερία Κυριακού, τίτλος πρωτοτύπου Einleitung in die Griechische Philologie, Leipzig 1997, Παπαδήμας, Αθήνα 2001, σ. 230.
3. Albin Lesky, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μτφ. Αγαπητός Τσοπανάκης, τίτλος πρωτοτύπου Geschichte der Griechishen Literatur, Munchen 1971, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1981, σσ. 402-403.
4. David Wiles, Το Αρχαίο Ελληνικό δράμα ως παράσταση, μτφ. Ελένη Οικονόμου, τίτλος πρωτοτύπου Greek Theatre Performance: An Introduction, Cambridge 2000, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2009, σσ.58-59.
5 Σύμφωνα με τον T.B.L. Webster, Εισαγωγή στον Σοφοκλή, μτρ. Ιωάννης Μπαρμπας, τίτλος πρωτοτύπου An Introduction to Sophocles, London 1969, Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 71: Η παραδοσιακή θρησκεία αναμεμιγμένη με τη φιλοσοφία, το ιδεώδες του να πράττει κανείς το καλό, η σωφροσύνη και η πίστη στη προσωπικότητα και το γένος είναι τα ιδανικά γνωρίσματα της σκέψης του Σοφοκλή. Βλέπουμε αυτά στον Πίνδαρο, στον Αριστοφάνη και στον Πλάτωνα. Είναι η σκέψη των Αθηναίων αριστοκρατών και ο Σοφοκλής ήταν “όπως ένας από τους Αθηναίους ευγενείς”.
6 R. P. Winnington – Ingram, Σοφοκλής Ερμηνευτική Προσέγγιση, μτφ. Νικόλαος Πετρόπουλος, Χρίστος Φαράκλας, τίτλος πρωτοτύπου Sophocles : An Interrpretation, Cambridge 1980, Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1999, σ. 177.
7 Ο. π., σσ. 183-184.
8 David Wiles, Το Αρχαίο Ελληνικό δράμα ως παράσταση, μτφ. Ελένη Οικονόμου, τίτλος πρωτοτύπου Greek Theatre Performance: An Introduction, Cambridge 2000, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2009, σσ. 215-216.
9 R. P. Winnington – Ingram, Σοφοκλής Ερμηνευτική Προσέγγιση, μτφ. Νικόλαος Πετρόπουλος, Χρίστος Φαράκλας, τίτλος πρωτοτύπου Sophocles : An Interrpretation, Cambridge 1980, Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1999, σσ. 186-209.
10 Ο. π. σ. 210.
11 David Wiles, Το Αρχαίο Ελληνικό δράμα ως παράσταση, μτφ. Ελένη Οικονόμου, τίτλος πρωτοτύπου Greek Theatre Performance: An Introduction, Cambridge 2000, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2009, σ. 196.

Θεοδώρα Καλαντζή
M.A. Κλασικές Σπουδές