Ο Οθωμανός πρίγκηπας Sultanzade Mehmed Sabâhaddin

Ο Οθωμανός πρίγκηπας Sultanzade Mehmed Sabâhaddin – ο Κοινωνικιστής που θα μπορούσε να ιδρύσει μιά άλλη  Τουρκία αντί της Κεμαλικής
 Δημήτρης Σταθακόπουλος  Δρα Παντείου Πανεπιστημίου Δικηγόρου παρ’Αρείω Πάγω Μουσικολόγου
(Διαβάστε όλη την αρθρογραφία και τις επιστημονικές μελέτες του Δημήτρη Σταθακόπουλου στο 24grammata.com κλικ εδώ)

    Ο Sultanzade Mehmed Sabâhaddin ( στο εξής Σαμπαχατίν ), γεννήθηκε στην οθωμανική Ιστανμπούλ/Κωνσταντινούπολη το 1879. Μητέρα του ήταν η Seniha Sultan, κόρη του Οθωμανού σουλτάνου  Abdülmecid I  και της  Nalanıdil Hanımefendi. Πατέρας του ήταν ο Mahmud Celaleddin Pasha, γιός το Αρχιναυάρχου Damat ( γαμπρού ) Gürcü Halil Rifat Pasha. Ως εκ τούτου ήταν ανιψιός των σουλτάνων Murad V, Abdul Hamid II, Mehmed V, και του τελευταίου σουλτάνου Mehmed VI. Απέκτησε σημαντική εκπαίδευση , αρχικά μέσα στο οθωμανικό παλάτι και θεωρείται ο πατέρας του Τουρκικού φιλελευθερισμού- Κοινωνικισμού .
    Λόγω των εσωτερικών διαχρονικών ερίδων του οίκου των Οσμανιδών, ο Σαμπαχατίν μαζί με τον πατέρα  και τον αδελφό του, προκειμένου ν’ αποφύγουν τυχόν διώξεις ή και δολοφονία τους, κατέφυγαν στα τέλη του 1899 στη Μεγάλη Βρετανία και στη συνέχεια, στη Γενεύη, όπου ήταν το κέντρο της «αντιπολίτευσης» κατά του Οθωμανού Σουλτάνου. Όμως το Ομοσπονδιακό Συμβούλιο της  Γενεύης,  το 1900,  τους εξανάγκασε να εγκαταλείψουν την Ελβετία για το Παρίσι και στη συνέχεια το Λονδίνο.
     Ως αντιπολίτευση, στο διάστημα 1900-1908, αιτήθηκε και προσπάθησε για την ενότητα μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων, αφού συναντήθηκε με τους ηγέτες των αντιστοίχων ομάδων ενώ φαίνεται να έλαβε την αρχική στήριξη των Νεότουρκων. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, συνάντησε τον Γάλλο παιδαγωγό και κοινωνιολόγο Edmond Demolins και έγινε οπαδός της κοινωνιολογίας, αρχίζοντας να υποστηρίζει φιλελεύθερες οικονομικές πολιτικές , τις ιδιωτικές επιχειρήσεις και την αποκρατικοποίηση/αποκέντρωση (τουρκικά: Teşebbüs-i ve Şahsi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti), ιδέες και τάσεις που τελικά τον έφεραν σε αντίθεση με τον Ahmed Rıza της επιτροπής για την Ένωση και Πρόοδος (CUP).  Ως γνωστόν , με το κίνημα των Νεότουρκων το 1908 και την κατάληψη της εξουσίας από την Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος, της τριανδρία της Θεσσαλονίκης, Τζεμάλ, Εμβέρ και Ταλαάτ πασά, ο Σαμπαχατίν επέστρεψε πλέον στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ως persona grata.
    Τότε ίδρυσε το κόμμα των Φιλελευθέρων/Liberal ως αντίπαλο δέος της Επιτροπής Ένωση και Πρόοδος. Σύντομα, οι δράσεις του απαγορεύτηκαν ως παράνομες και καταχρηστικές, μάλιστα  δύο φορές, το 1909 και το 1913, με συνέπεια να φύγει και πάλι από την Τουρκία. Κατά τη διάρκεια του Α’ παγκοσμίου Πολέμου, ήταν ο εξόριστος επικεφαλής της αντιπολίτευσης στη δυτική Ελβετία.
    Έξι χρόνια μετά, το 1919, επέστρεψε εκ νέου στην Πόλη, με την ελπίδα της πραγματοποίησης του πολιτικού του οράματος, αλλά και πάλι οι δράσεις του απαγορεύτηκαν το 1924, μετά την καθολική επικράτηση του Μουσταφά Κεμάλ ( αργότερα Ατατούρκ = πατέρα των Τούρκων ).
  Τα παραπάνω έκαναν την Γερμανοεβραία ακτιβίστρια Ρόζα Λούξεμπουργκ, να καταγγείλει «την εσωτερική κοινωνική ανωριμότητα της νεοτουρκικής κυβέρνησης και τον αντεπαναστατικό της χαρακτήρα», αναφέροντας πως «Ο τουρκικός μιλιταρισμός γίνεται εξάρτημα του πρωσικού – γερμανικού μιλιταρισμού… η αναλαμβανόμενη από τη Γερμανία προσπάθεια αναγέννησης της Τουρκίας ήταν μια καθαρή τεχνική προσπάθεια γαλβανισμού ενός πτώματος…» !!!! ( Σχετικά, Βλ. Αγτζίδης εφημ. Αυγή 9.10.2015), παίρνοντας με τη στάση της αυτή , θέση υπέρ του Σαμπαχατίν και κατά του Κεμάλ.
    Το έργο του για μια δημοκρατική σύγχρονη φιλελεύθερη , μη εθνικιστή Τουρκία που στηριζόταν στην αποκρατικοποίηση και την ιδιωτική πρωτοβουλίας, είχε σαφή επιρροή από τις κοινωνικές θεωρίες των Γάλλων κοινωνιολόγων  Pierre Guillaume Frédéric Le Play  και  Edmond Demolins και φυσικά τον Émile Durkheim.

     Μετά την ίδρυση της νέας Τουρκικής Δημοκρατίας το 1923, εξορίστηκε από την Τουρκία με νόμο της 3ης Μαρτίου του 1924 , που εξόριζε  όλα τα εν ζωή μέλη του οίκου των Οσμανιδών, οπότε ξαναβρέθηκε στην Ελβετία. Στην αυτοβιογραφία του με τίτλο « ο Μάρτυρας » (εκδ.1962 ), ο Βρετανός συγγραφέας και επιμελητής του έργου του, John G. Bennett γράφει ότι στα τελευταία του χρόνια, λόγω των απογοητεύσεων και της εξορίας του, ο Σαμπαχατίν έγινε αλκοολικός και πέθανε σε μεγάλη φτώχεια το 1948. Το σώμα του παρέμεινε σ’ ένα μεταλλικό φέρετρο για τέσσερα χρόνια στην Ελβετία και τελικά το 1952, μεταφέρθηκε στην Πόλη  όπου θάφτηκε στο μαυσωλείο του πατέρα και του παππού του.
    Από τον πρώτο γάμο του, με την  Tabinak Kadin Efendi, απέκτησε μιά κόρη, την Fethiye Sabahaddin Kendi η οποία δεν άφησε απογόνους. Η δεύτερη σύζυγός του ήταν η πριγκίπισσα Kâmûran, που ήταν η μικρότερη αδελφή της πρώτης συζύγου του.
    Στο θρήσκευμα ήταν μουσουλμάνος, αλλά ανήκε στο δόγμα του Mu’tazilism Μουτάζιλα (Αραβικά: المعتزلة), μιά  ισλαμική σχολή θεωρητικής θεολογίας που αναπτύχθηκε στη Βασόρα και τη Βαγδάτη κατά την περίοδο του 8ου έως και τον 10ο αιώνα και σημαίνει «απομονωτιστές», «διαφοροποιημένοι» ή «απομακρυσμένοι» από την πίστη. Πρόκειται για όνομα που τους απέδωσαν οι αντίπαλοι τους ισλαμιστές θεολόγοι, επειδή απέκλιναν από ορισμένες επίσημες αρχές ερμηνείας του Ισλάμ. Οι ίδιοι ονόμαζαν τους εαυτούς τους «ανθρώπους της δικαιοσύνης και της ενότητας του Θεού» , όπως μας πληροφορεί ο Γρηγ. Ζιάκας, ( 1979, Ο Αριστοτέλης στην αραβική παράδοση ). Οι δύο βασικότερες θέσεις τους ήταν η δικαιοσύνη του Θεού και η απόλυτη ενότητα – μοναδικότητα του. Από τη δεύτερη θέση τους συνάγεται πως το Κοράνι δεν είναι άκτιστο και αδημιούργητο ή συν-αιώνιο με τον Θεό, αλλά δημιουργημένο από τον Θεό. Σε άμεση συνάφεια με την προηγούμενη θέση υποστήριζαν επίσης ότι οι διαταγές του Θεού επιδέχονται λογική σκέψη και έρευνα, η δε γνώση πηγάζει από τον λόγο και επομένως ο λόγος, η λογική σκέψη, είναι το τελικό κριτήριο διάκρισης του δίκαιου από το άδικο και κριτήριο του θρησκευτικού νόμου ( του Κορανίου).
   Οι Μουταζιλίτες θεωρούνται οι πρώτοι “διανοητές” θεολόγοι του Ισλάμ που έδωσαν την αρχική συστηματική μορφή στην «επιστήμη της ισλαμικής θεολογίας» Χρησιμοποίησαν μεθόδους της ελληνικής διαλεκτικής και τόνισαν το ρόλο του λόγου στην έκθεση των αξιών της ισλαμικής πίστης. Για να περιφρουρήσουν την ιδέα του ενός Θεού από τους ανθρωπομορφισμούς που δημιουργούν τα διάφορα ονόματα που δίνει το Κοράνι στον Θεό χρησιμοποίησαν τους Αριστοτελικούς όρους «ουσία» και «συμβεβηκός» κάνοντας διάκριση ανάμεσα στη θεία ουσία και τις ιδιότητες της. Επιστράτευσαν τα επιχειρήματα της ελληνικής φιλοσοφίας και ιδιαίτερα της Αριστοτελικής λογικής για να υποστηρίξουν τις θέσεις τους. Ωστόσο, παρά την μεγάλη του άνθηση κατά τον ισλαμικό «χρυσό αιώνα», το κίνημα παρέμεινε στάσιμο λόγω της απουσίας θετικών αναφορών και της υπερπληθώρας εχθρικών αναφορών (όπως από το αντίπαλο κυρίαρχο δόγμα των Σουνιτών) , οπότε γύρω στον 13ο αιώνα έπαψε εντελώς να υπάρχει. Ένα είδος νεο-μουταζιλισμού παρατηρείται από τα τέλη του περασμένου αιώνα ως τις μέρες μας ανάμεσα σε “προοδευτικούς” μουσουλμάνους θεολόγους, μιά τάση στην οποία ως φιλελεύθερος κοινωνικιστής είχε εισχωρήσει ο Σαμπαχατίν. ( για περισσότερα στοχεία βλ. Wikipedia )
   Το κοινωνικοπολιτικό σύστημα του Σαμπαχτίν, στηριζόταν στην εκπαίδευση/παιδεία της κοινωνίας, με κύτταρο την οικογένεια και σε αγγλικά παρά γαλλικά σχολικά πρότυπα. Ζητούσε αποκέντρωση και όχι κρατισμό. Εμφαση στην κοινότητα . Ανεκτικότητα στην πολυμορφία της κοινωνίας και όχι σε καθαρότητα τουρκικού έθνους.
   Όπως συχνά αναφέρει ο Βλ. Αγτζίδης, στη σύγχρονη ελληνική οπτική της ιστορίας της περιόδου εκείνης, κακώς : «δεν υπάρχει η διάκριση μεταξύ των φιλελεύθερων Νεότουρκων, όπως ο Σαμπαχατίν, που ήταν επηρεασμένοι από τον Διαφωτισμό, και την ακροδεξιά τάση τους, που τελικά επικράτησε και αντλούσε την ιδεολογική νομιμοποίηση από το γερμανικό φυλετικό ρομαντισμό ». Αποψη που ενισχύεται και από τα όσα κατήγγειλε η σύγχρονη των γεγονότων Ρόζα Λούξεμπουργκ.
    Κάτι που μας επισήμανε διαρκώς και ο δάσκαλός μου Νεοκλής Σαρρής, αλλά έχουν επισημάνει με κείμενά τους ο Δημήτρης Γληνός, ο Γεώργιος Σκληρός και άλλοι.
    Ο Σαμπαχαεντίν λοιπόν είχε την αποδοχή των νεοτουρκικών προοδευτικών στοιχείων, αλλά και της ελληνικής και αρμενικής κοινότητας., μιάς και εξέφραζε τις πιο προωθημένες οθωμανικές δυνάμεις που εμφορούνταν από το πνεύμα του Διαφωτισμού και επεδίωκαν τη διαμόρφωση ενός κράτους δικαίου που δεν θα μιμούνταν άκριτα τη δύση, αλλά θα προσαρμοζόταν σταδιακά και σε συνδυασμό με τα τοπικά χαρακτηριστικά.  
     Μάλιστα ο καθηγητής Ahmet Oral του Middle East Technical University γράφει σχετικά : «…Εγκαινίασε (ο Σαμπαχαεντίν) ένα πρόγραμμα μετεξέλιξης της Αυτοκρατορίας σε μια ‘πολυπολιτισμική’ κοινωνία, που θα φιλοξενούσε μέσα στο οθωμανικό μωσαϊκό τους διάφορους συμβατούς μεταξύ τους πολιτισμούς. Με την αντίληψη αυτή ιδρύθηκε το κομιτάτο ‘Ένωση και Πρόοδος’. Στην οργάνωση αυτή, σε αντίθεση με τις απόψεις του πρίγκιπα Σαμπαχαεντίν (αντεμί μερκετζί: αποκέντρωση), εμφανίστηκε η ομάδα του Αχμέτ Ριζά, που υποστήριζε τον συγκεντρωτικό έλεγχο (κατί μερκετζί) και εισήλθε δυναμικά στην πολιτική με την υποστήριξη των Γερμανών. Το αποτέλεσμα ήταν η διάσπαση της οργάνωσης… Οι Ενωτικοί, όταν πραγματοποίησαν το πραξικόπημα το 1908 προσανατολιζόταν από τον οθωμανισμό προς τον τουρκισμό / τουρανισμό. Στην κατεύθυνση αυτή ονειρεύονταν να εθνικοποιηθούν ως ‘Τούρκοι’. Το κομιτάτο δεν διέθετε τα εφόδια ώστε να εκπληρώσει τον σκοπό της εθνικοποίησης των Τούρκων ως μια ιστορική εξελικτική διαδικασία…». ( Σχετικά, Βλ. Αγτζίδης εφημ. Αυγή 9.10.2015).
   Ο Σμυρνιός Mustafa İsmet İnönü έλεγε στους αξιωματικούς : «Ο σουλτάνος είναι εχθρός σας. Είναι επτά γενεών εχθρός σας. …Ακόμα και ο λαός είναι εχθρός σας» !!!
     Έτσι,  οι στρατιωτικοί που ακολούθησαν αυτή την τάση και όχι του Σαμπαχατίν, είχαν εθνικιστική υπεροψία, προσπαθώντας  με την πνευματική καθοδήγηση του πνευματικού πατέρα του Κεμάλ και  θεμελιωτή ιδεολόγου του παντουρκισμού και  τουρκικού εθνικισμού Κουρδικής καταγωγής από το Diyarbakır, Mehmet Ziya Gökalp , να κατασκευάσουν μια νέα οντότητα με θετικό πρόσημο υπό τους όρους «Τούρκος» και «Τουρκία», που έως τότε ήταν απόβλητοι ονομαζόμενοι eşek ( γάϊδαρος ) από τους Οθωμανούς μουσουλμάνους. Μάλιστα ο σύγχρονος ιστορικός/κοινωνιολόγος Dr. Fikret Başkaya αναφέρει : «….Η ρεπουμπλικανική Τουρκία αντιμετώπιζε ανέκαθεν τις λαϊκές μάζες με μια αποικιοκρατική οπτική γωνία. Έχουμε δηλαδή να κάνουμε μ’ ένα περίεργο φαινόμενο αυτοαποικιοκρατίας. Αν θέλουμε να το πούμε διαφορετικά, έχουμε να κάνουμε με μια ιδιάζουσα αποικιοκρατική διεργασία. Αυτή η αυτοαποικιοκρατία έχει ριζικές διαφορές από τη συνήθη αποικιοκρατία και παρουσιάζει την πρωτοτυπία να έχουν οι αποικιοκράτες την ίδια θρησκεία με τους αποίκους». ( Σχετικά, Βλ. Αγτζίδης εφημ. Αυγή 9.10.2015).
   Σε επίρρωση των παραπάνω , δεν πρέπει να ξεχνάμε τα ποιητικά κείμενα του εθνικιστή ΚουρδοΝεόΤουρκου Mehmet Ziya Gökalp που έλεγε: «Ο ύψιστος Θεός έπλασε τον Τούρκο ανώτερο – Κι αν δεν έχουμε επιστήμη, έχουμε το Κοράνι». Επίσης, στο περιοδικό «Yeni Hayat/ νέα ζωή» τo 1911, ο Gökalp περιγράφει το νέο άνθρωπο της νεοτουρκικής Νέας Τάξης: «Οι Τούρκοι ήταν οι ‘υπεράνθρωποι’ που είχε φανταστεί ο Γερμανός φιλόσοφος Νίτσε – Από την τουρκότητα θα γεννηθεί η νέα ζωή…». Φαίνεται πως ακριβώς έναν τέτοιο «υπεράνθρωπο», Γερμανό ονειρεύτηκε και ο Αδόλφος Χίτλερ 15 χρόνια αργότερα.
    Ο Stefan Ihrig στο πρόσφατο έργο του   «Atatürk in the Nazi Imagination»  http://www.hup.harvard.edu/catalog.php?isbn=9780674368378  αναφέρει ευκρινώς πως, ο φυλετισμός, που βρήκε το αποκορύφωμά του στη ναζιστική ρητορική και ενυπήρχε στην κουλτούρα της γερμανικής Δεξιάς, καλλιεργήθηκε συστηματικά από τους Νεότουρκους εθνικιστές, μιάς και ήδη από τον Οκτώβριο του 1911, είχαν αποφασίσει την καταπίεση και εξόντωση των χριστιανικών κοινοτήτων της Αυτοκρατορίας, σε αγαστή συνεργασία με τους Γερμανούς συνεργάτες τους.
       Το νεοτουρκικό κίνημα του 1908 αντιμετωπίστηκε από τους Μ.Ασιάτες σοσιαλιστές Γεώργιο Σκληρό και Δημήτρη Γληνό, ως ένα καταφανώς απειλητικό εθνικιστικό κίνημα μιας στρατιωτικής γραφειοκρατίας, η οποία απειλούσε τα ζωτικά συμφέροντα των υπόδουλων λαών. Η θέση τους αυτή δικαιώθηκε από τα όσα επακολούθησαν.
    Εν κατακλείδι, όπως αναφέρει διαρκώς , διαχρονικά και μετ’ επιτάσεως ο Βλ. Αγτζίδης, η λογική της γενοκτονίας υπήρξε σύμφυτη στην ακροδεξιά τάση του Νεοτουρκικού κινήματος, όπως αυτά είναι γνωστά ήδη από το 1958, μέσα από το έργο του Salih Zeki Aktay δημοσιογράφου και στελέχους του Κεμαλικού κινήματος.
   Αν στο νεοτουρκικό κίνημα είχαν επικρατήσει οι ιδέες  του Σαμπαχατίν προφανώς σήμερα θα μιλούσαμε για μιά άλλη πορεία της ιστορίας, χωρίς Μ.Ασιατική καταστροφή και προσφυγιά, χωρίς τα Σεπτεμβριανά της Πόλης, ή το Κυπριακό και μιά  Τουρκία πιό Ευρωπαϊκή και σύμμαχο με την Ελλάδα σε όλα τα επίπεδα. Όμως η ιστορία δεν γράφεται με υποθέσεις. Θα κλείσω λέγοντας αυτό που έλεγε πάντα ο Νεοκλής Σαρρής όταν μίλαγε για τον Σαμπαχατίν: « ας είναι ελαφρύ το χώμα που τον σκεπάζει » – Ας είναι ελαφρύ το χώμα που σκεπάζει πλέον και το δάσκαλό μου Νεοκλή Σαρρή, έναν γνήσιο Κων/πολίτη , οικουμενικό  Ελληνα, Αρμένη στο εκ μητρός γένος , φιλέλληνα και φιλότουρκο στις ιδέες του Σαμπαχατίν .