Στέλιος Λύτρας

Οι Ελπήνορες της ζωής μας

24grammata.com / εάν

γράφει ο Απόστολος Θηβαίος

Οι Ελπήνορες είναι χαρακτήρες θολοί της ιστορίας. Τους βρίσκουμε στις εμπόλεμες ζώνες, τους καταυλισμούς, τα οχηματαγωγά του αρχιπελάγους, τους ορόφους των υπηρεσιών επαναπατρισμού.Συνοστισμένοι στα κλιμακοστάσια της ζωής μας οι Ελπήνορες ονειρεύονται το Πρίντεζι, τη Στοκχόλμη, τη Φρανκφούρτη, όπως ποτέ άλλοτε στην ιστορία. Οι Ελπήνορες είναι οι τραυματισμένοι των ξαφνικών ρίψεων, των πυρηνικών δοκιμών, είναι όσοι γυρεύουν χρόνια τώρα τις τις καινούριες πατρίδες ενός νέου αιώνα. Είναι οι ιδρυτές των καινούριων εθνών, οι εργάτες στα θαύματα της μηχανικής που υψώνονται το ένα μετά τ΄άλλο σ΄όλόκληρη την Ανατολή. Είναι οι λησμονημένοι της ιστορίας, αυτοί για τους οποίους γράφονται τραγούδια, οι στρατοκόποι των βροχερών απογευμάτων. Είναι το ίδιο εκείνο πρόσωπο που πεθαίνει αδιάφορα αιώνες πριν. Είναι οι μάρτυρες των συνοριακών σταθμών, επιβάτες της ατέλειωτης εκείνης αμαξοστοιχίας Θεσσαλονίκη Βελιγράδι. Είναι τα πουλιά των τσιμεντένιων κιγκλιδωμάτων στις μεγάλες πλατείες του κόσμου που γερνούν κάτω απ΄τον ήλιο. Οι Ελπήνορες είναι πάντα μια θλιβερή, μια δίχως έλεος ιστορία.
Το σκίτσο του εξωφύλλου στις εκδόσεις του Εξάντα αποδίδεται στο ζωγράφο Γιάννη Τσαρούχη. Αναπαριστά ένα τμήμα του ανθρώπινου σώματος, ένα αδιάφορο σαν όλα τ΄άλλα πρόσωπα. Η μορφή του Τσαρούχη συνιστά μια θλιβερή, ανθρώπινη όψη, επιφορτισμένη με το βάρος τούτης της ζωής.
Κάπως έτσι συλλαμβάνει την ιδέα της αναγωγής στη συλλογή του Ελπήνορας του 1982 ο αδικοχαμένος Στέλιος Λύτρας. Αυτοί οι Ελπήνορες συνιστούν πρωτίστως ένα ζήτημα αισθητικής. Άραγε να΄ναι ετούτη η ομορφιά που μας τάξαν τα βιβλία ή πρόκειται για έναν κόσμο που επαναλαμβάνεται στα λάθη και τους θρύλους του; Ο Λύτρας σε τίποτε δεν απαντά. Αποδίδει στον Ελπήνορα τη μόνη τιμή που γνωρίζει. Εκείνη του αθωότερου των ανθρώπων που δίχως αμφιβολία και επιλογή ξεχύνεται στα πεδία των μαχών, διαθέτει άθελά του εαυτόν εις την μεγάλη τροφοδοσία της ιστορίας και άδοξα χάνεται. Καμιά Ελένη, καμιά γεωμετρία δεν υπενθυμίζει πια τις ομηρικές αυλές. Ο Ελπήνορας είναι μια όψη τραγική του κόσμου τούτου. Μια αφορμή να λυπηθεί κανείς βαθιά ολόκληρη την εποχή μας. Ο Στέλιος Λύτρας τίποτε δεν οραματίζεται απ΄την Ελλάδα της δικής μας χιλιετίας. Μονάχα σημάδια αναγνωριστικά παραθέτει, χνάρια αισθητικά ετούτης της ξέφρενης εποχής. Σκυλάδικα, μνημεία από φτωχό μάρμαρο, θηριωδίες στο βωμό του κοινού αισθήματος. Με μια κυκλική μετατόπιση το πληθωρικό και ελεύθερο ύφος του Λύτρα μεταθέτει την ιστορία του Ελπήνορα στην εποχή μας. Αυτό τ΄άδιάφορο πρόσωπο που φιλοτεχνήθηκε από τόσους και τόσους λαϊκούς ζωγράφους ανήκει σ΄έναν που χάθηκε άδικα, κάτω απ΄το φως των αγώνων και της επιβίωσης. Ο Ελπήνορας ίσως αποτελεί τον σπουδαιότερο, σύγχρονο ήρωα, έναν που θα΄πρεπε να αγιοποιηθεί, δοσμένος ολόψυχα χρόνια και χρόνια στο σκληρό άθλημα του θανάτου. Για σένα λοιπόν Ελπήνορα ο θαυμασμός και οι βασανισμοί καταμεσίς του πλήθους και τα πρόχειρα παρ΄αθίν αλώς μνημεία στ΄όνομά σου. Ο ήρωας του Λύτρα ανήκει στα σημερινά κοπάδια των λαϊκών παιδιών που καταφτάνουν υποβασταζόμενα και αγωνιώδη πάνω στα καταστρώματα. Πάντα να του στοιχίζει η χαμένη ευκαιρία της ζωής, η βαθιά και χαμένη λαγνεία του έρωτα και της άνοιξης, τ΄ακυρωμένο θαύμα και το θάμπος της Ελένης. Δίχως μάτια, με ρημαγμένη καρδιά ο Ελπήνορας πάντα στις μεγάλες παρελάσεις των εξαθλιωμένων, μ΄όσα απ΄τα κουρέλια της φαντασίας και του ονείρου ίπτανται ακόμη του καημού του.Ο Ελπήνορας του Λύτρα είναι μια απ΄τις τόσο καίριες συνθήκες, όπως οι άγγελοι του Φασιανού με τα τετράγωνα πρόσωπα ή οι άλλοι,που ιεροί καθώς είναι και δοκιμαζόμενοι αποκτούν το μεγαλείο των ακροκεράμων, ενός πελώριου, φανταστικού γρύπα, των αετωμάτων που στηρίζουν τον κεραυνό ετούτου του κόσμου. Οι Ελπήνορες είναι οι πέτρινοι άνθρωποι των κυμάτων, οι εκτελεσμένοι για την ελευθερία, όσοι κατέχουν τη συνείδηση της μετριότητάς τους.
Ο Στέλιος Λύτρας συναντά ξανά τον ομηρικό ήρωα. Τον ίδιο μ΄εκείνον του Τάκη Σινόπουλου που για πάντα συνέλαβε τη μοναξιά του προσώπου. Θύτης και θύμα των παγκόσμιων πολέμων, εγκαταλείπει το πεδίο της μάχης για να συνθέσει την τραγωδία των υπογείων σιδηροδρόμων, όταν κάθε πρωί ρεύματα ολόκληρα ανθρώπινα αγκιστρώνονται στις σταθερές τροχιές, έρμαια των πιο ελεεινών περιστάσεων. Στο βάθος τα οράματα που διαψεύστηκαν, τα κορίτσια που αγαπήθηκαν παράφορα, οι νύχτες του πάθους, ο πόθος του κοινού και η αξιότιμη κυρία Enola Gay πρώτη είδηση εκείνο το πρωινό του 1945, οκτώ και τέταρτο πρωινή ώρα Ναγκασάκι. Και πού δεν χωράει ο Ελπήνορας; Σε ποιο μύθο, σε ποια ιστορία δεν θα μπορούσε ν΄ανακηρρυχθεί πολύτιμο κεφάλαιο και δότης ζωής για τη χειμαζόμενη χώρα. Αν ο ίδιος βρισκόταν ακόμη εν ζωή θα διάβαζε δυνατά τα ποιήματά του στην επαρχιακή Ελλάδα που δεν χωρά καινοτομίες, καμπές ή το πέρασμα σ΄άλλες δυνατότητες. Ο Ελπήνορας του Λύτρα είναι πάνω απ΄όλα ένας ήρωας, ένας δίχως διάρκεια, δίχως φως, αέρα και εποχές. Η παρουσία του υπόκειται στο νόμο της παραίτησης και τη γλυκύτατη μα παντοτινά, σταυρωμένη επιθυμία, όπως επισημαίνει η Μαργαρίτα Γιουρσενάρ στα σχόλιά της βιογραφία του Ανδριανού. Οι φίλοι του Στέλιου Λύτρα, μεταξύ των οποίων και ο Ελπήνοράς του είναι οι φίλοι που ζουν με ρεύμα ηλεκτρικό κοντά στα τέρματα του Νίκου Εγγονόπουλου. Ο σχολιασμός του ομηρικού κειμένου έχει διελευκανεί στ΄άπόλυτο βαθμό και ως εκ τούτου η αναγωγή του Λύτρα ταυτίζεται με την επιδίωξη μιας ορισμένης, οικείας πια ατμόσφαιρας. Ο τρόπος όμως με τον οποίο ο ποιητής ενσωματώνει το σφυγμό του ομηρικού παρελθόντος με την επικαιρότητα επιβεβαιώνει την αξία του αλλά και αποδίδει στον Ελπήνορα μια άλλη, βαρύνουσα σημασία, στα όρια της ορθόδοξης μαρτυρίας. Το συναξάρι του Ελπήνορα πωλείται στην ποιητική συλλογή του Ελπήνορα.Άγιοι είναι όσοι υπομένουν την ιστορία και το γύρισμα των εποχών.Άγιοι λοιπόν οι Ελπήνορες και όσοι μ΄ενδύματα διάφανα συνθέτουν την περίφημη λέσχη των αυτοχείρων.
Στο άρθρο του Περικλή Τσιτσάνη, επισημαίνεται η διαρκής παρουσία του Ελπήνορα στην παγκόσμια τέχνη. Η εξοικείωση της ψυχολογίας με τους αρχαίους μύθους που θα μπορούσαν να την εκλαϊκεύσουν και να επισημάνουν εκ νέου μύθους και πρόσωπα συνιστά ακόμη ένα στοχείο διαχρονικότητας του Ελπήνορα για την ελληνική και την παγκόσμια τέχνη. Ο διαρκώς μεταμορφωμένος Ελπήνορας, η ανάστασή του κατά την επιστροφή του Οδυσσέα και το θλιβερό του τέλος αποτελούν καίρια στοιχεία της προσωπικότητάς του. Η μορφή του Ελπήνορα θα ενσωματωθεί ως ιδέα και εικόνα στις συλλογές των Γέητς και Έζρα Πάουντ, λαμβάνοντας φυσικά τις διαστάσεις των προηγούμενων γεγονότων, διαμορφώνοντας ένα πρόσωπο εξαιρετικά οικείο με τις σταθερές, ομηρικές του ιδιότητες. Αυτό το είδος του περιθωρίου που μεταβάλεται και το οποίο εικονογραφεί ο Λύτρας δηλώνει τη συγγένεια του ποιητή με τις άλλες φωνές οι οποίες ενέταξαν τον Ελπήνορα στην υπεράσπιση του συμβολισμού. Οι αναρίθμητες όψεις του Ελπήνορα και οι υπαινιγμοί που στηρίζονται στο μύθο του δεν αναιρούν ποτέ τη μία και μοναδική του υπόσταση που έξω απ΄τη μονομέρεια της μοίρας, αξιολογεί, όπως και στην περίπτωση του Λύτρα τη συνέπεια των ανθρωπίνων πράξεων.
Όλες οι εποχές και όλη της ζωής η στέρηση υπομνηματίζει την όψη του Ελπήνορα για τον Στέλιο Λύτρα. Οι Ελπήνορές του πάνε απ΄τις ξιφολόγχες, ζώντας για λίγο μες στη νύχτα σκοτωμένοι, με προπετεταμένη τη φλέβα του μετώπου τους και την πιθανότητα ενός ποιήματος ολοζώντανη. Για να μπορούν τα ποιήματα να υπάρχουν, ο Ελπήνορας του Στέλιου Λύτρα δεν πεθαίνει ποτέ.