Ο Μαγιακόφσκισκι, διά χειρός Άρη Αλεξάνδρου

24grammata.com / εάν

γράφει ο Απόστολος Θηβαίος

δείτε και το αφιέρωμα του 24grammata.com στον Άρη Αλεξάνδρου κλικ εδώ,

«δεν σέβομαι τις φόρμουλες
και στέλνω
σ΄όλους τους διαόλους
όλα τα χαρτιά»
Β.Β.Μ.

Αυτά τα ποιήματα γεννιούνται στα χείλη αλλιώτικων ανθρώπων. Μπορούν έτσι αυτοί να πουν πως μέσα απ΄τ΄άλλα, τα ξένα μάτια αγαπήθηκαν, γελώντας μυστικά ο ένας προς τον άλλον.
Αυτή θα μπορούσε ν΄αποτελέσει τη μόνη σύσταση για τη μεταφραστική επεξεργασία των ποιημάτων του Μαγιακόφσκι από την Καίτη Δρόσου και τον Άρη Αλεξάνδρου. Μια εκ βαθέων αναγωγή των μικρών ονείρων του Ρώσου ιερουργού στην ελληνική ψυχή. Ονείρων που γεννιούνται και σαν τους στίχους του Λόρκα ποτέ δεν πεθαίνουν. Αθήνα, Λένινγκραντ, Κόρδοβα. Τόποι οδύνης, τόποι πατρικοί, τόποι οραμάτων κατ΄αντιστοιχία μιας αδοκίμαστης ακόμη ελευθερίας. Αυτή ακριβώς η δύναμη όπως ρέει στα έργα των αληθινά σπουδαίων,- Βλαντιμίρ πάντα είχες δίκιο-, μπορεί να οπλίσει το πνεύμα. Αυτός ακριβώς ο υπαινιγμός μπορεί ν΄απασφαλίσει τους στίχους, να γεννήσει ένα δίκαιο και όμορφο όραμα.
Ο Άρης Αλεξάνδρου είναι απόλυτα ταυτισμένος με το Κιβώτιό του. Το μνημειώδες αυτό έργο που στιγμάτισε την εποχή του και στάθηκε ακλόνητο ως τις μέρες μας. Βαθιά ψυχολογικό, ένα σπειροειδές έργο για την αποκάλυψη του αισθήματος μιας ολόκληρης εποχής. Βίαιο, υπαρξιακό, ένας ρυθμός εφιαλτικός ικανός να αναπαραστήσει το επονομαζόμενο αίσθημα. Αυτό στο οποίο οι μεγάλες προσωπικότητες αντιστέκονται, ακριβώς όπως περιέγραψε ο Οδυσσέας Ελύτης μιλώντας για το έργο του φιλέλληνα Τεριάντ.Το εμβληματικό μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου δεν απέκτησε τη φήμη που η σημασία του περιείχε. Μόνο μετά το θάνατο του συγγραφέα και ποιητή η πάντα ετεροχρονισμένη, εκ φύσεως ματιά της κριτικής φώτισε τις πτυχές αυτού του πολυσχιδούς έργου. Ενός κιβωτίου που μπορεί να περιέχει το πνεύμα και την ένταση της ιστορίας, τη μοναξιά και το βάθος του ατομικού μας φόβου, την πίστη, την αντοχή και το όνειρο. Δοσμένα όλα υποβλητικά στον κατάλληλο βαθμό, στο σπάνιο, αυθεντικό ελληνικό μέτρο, που σηματοδότησε όλες τις εντόπιες δημιουργίες και τους προσέδωσε το στοιχείο της διάρκειας.
Γλώσσα φυσική, μετάφρασεις που αναγεννούν το κείμενο και το εμπλουτίζουν με τον παλμό και την αισθητική αρτιότητα όσων προσλαμβάνει και αναγνωρίζει το γνήσιο ένστικτο. Ο Άρης Αλεξάνδρου υπήρξε μεταφραστής, λογοτέχνης και ποιητής. Η τελευταία αυτή του ιδιότητα ολοφάνερη μες στο μυθιστορηματικό έργο, παρούσα στις μεταφραστικές, ανεπανάληπτες εργασίες του, στη μικρή εκείνη περίοδο που εκτινάσσει το νόημα σε ένα άλλο επίπεδο και τελεικά παρακινεί τον λάτρη της ποίησης να εξαντληθεί στ΄αχανη ονειροδρόμια.Η σύμπραξη της Καίτης Δρόσου, της πιστής συντρόφου του όλα εκείνα τα χρόνια της ένδειας και της ανωνυμίας, στις μεταφράσεις των ποιημάτων του Ρώσου δημιουργού Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκισκι επιβεβαιώνει τη φυσική ροπή του Αλεξάνδρου στη διατύπωση του οράματος αλλά και το αισθητήριό του για το είδος της ποίησης που υπερβαίνει τις γλώσσες και τα νοήματα. Παρά τη μοναξιά του που στάθηκε πάντα μεγάλη και πάντα σύμφωνη με τα γράμματα των ποιητών, παρά την απουσία ναυαγοσωστικών μέσων, ικανών να διασώσουν, όπως τόσους άλλους, τον Αρη Αλεξάνδρου, παρά τις πλατείες και τους δρόμους που αλλιώς ονομάστηκαν, ο Άρης Αλεξάνδρου καταθέτει στην ελληνική, λογοτεχνική σκηνή τον καλύτερό του εαυτό, σηματοδοτώντας τόσο το ελληνικό μυθιστόρημα όσο και την έννοια της μετάφρασης, από μια σκοπιά πέρα απ΄την τεχνική, στο βαθμό που ένα ποίημα νιώθεται.
Τα ποιήματα του Μαγιακόφσκισκι γράφονται για μια άλλη επανάσταση. Τίποτε σχετικό με το κόμμα, τις οδηγίες για την παγκόσμια μεταβολή του παγκόσμιου βηματισμού, τίποτε σχετικό με τις επιταγές της επαναστατικής επιτροπής που τελική πλήγωσε τον Ρώσο δημιουργό και οδήγησε στο θάνατό του ακριβώς τη στιγμή της πιο ουσιαστικής ακμής του. Η γέρικη δύση, η σκληρή μητέρα πατρίδα, ο αποκλεισμός, η διάψευση του ονείρου που στην περίπτωση της ελληνικής πραγματικότητας χαρακτηρίστηκε ως ήττα στην πιο ωμή ακύρωση της πίστης συνιστούν κοινά χαρακτηριστικά ανάμεσα στον Μαγιακόφσκισκι και τον Αλεξάνδρου. Δυο μορφές που πέραν της γραφής δεν βρήκαν άλλον αποτελεσματικότερο τρόπο να καταθέσουν την συμπόρευσή τους με αυτό το αμετάφραστο και το ανεκπλήρωτο που ομορφαίνει τη ζωή μας. Συγκεντρωμένα τις διάφορες φάσεις της ποιητικής διαδρομής του ποιητή όλα τα ανθολογούμενα ποιήματα, όσα μπορούν να σημάνουν εκείνο που οι Άγγλοι ονόμασαν ανάταση ολόκληρης της ενιαίας και διαχρονικής τάξης του κόσμου. Ο Αλεξάνδρου ίσως ν΄αφουγκράστηκε στα ποιήματα του Β. Μ.έναν τρόπο για να πεθάνει κανείς, γνήσιος και ακέραιος, ταγμένος σ΄έναν παγκόσμιο σκοπό, υπαρκτό και απίθανο. Και αν ποτέ δεν θ΄ακουστεί η φωνή του τρυγονιού και αν όλοι οι ποιητές του κόσμου πόνεσαν για την αφοσίωση του Μαγιακόφσκισκι που με βεβαιότητα θα προδοθεί ο ίδιος παραμένει ακμαίος, ζεστός σαν άνθρωπος, κρατώντας κάτω απ΄τη γλώσσα του σφαίρες, σημαίες, πορείες, μέλι και γάλα για το ημέρωμα της ψυχής. Στη σύντομη αυτή αναφορά μας στις αφορμές που στοιχειώνουν τα ποιήματα του Μ. Και προτού ανιχνεύσουμε τις πιο μεγάλες ιδέες του, οφείλουμε να ξεκαθαρίσουμε πως ο Αλεξάνδρου επιλέγει τα ποιήματα του νεαρού Ρώσου δημιουργού γιατί κάποτε πλησίασαν τον ήλιο. Επειδή ο παλμός τους άγγιξε το φέρσιμο των δέντρων και των κυμμάτων κύριε Γιώργο, επειδή μες σ΄αυτόν τον αιώνα των θορύβων και των μηχανών κάποιος διέκρινε τον κίνδυνο. Επειδή είναι κιβωτός τόσων και τόσων αισθημάτων και κυρίως επειδή το επάγγελμα του ανθρώπου που και οι δυο τους επέλεξαν ήταν ανέκαθεν το πιο δύσκολο, το πιο ακατόρθωτο. Ο Μ.σπάει τους κύκλους που ελαχιστοποιούν τους ορίζοντες, φυλάει σε υπόγεια τις υποθήκες του μέλλοντος, αυτές που ο Μιχάλης Κατσαρός γνωρίζει πως μπορεί κανείς να τις υπερασπιστεί μονάχα μ΄αγώνα και γνήσια στάση. Αφιερωμένα θαρρείς στους κοπιώντες, τους πενθούντες, τους πεφορτισμένους αυτού του κόσμου, την ώρα που το κόμμα σαν μηχανή δίνεται στο γύρο του θανάτου αφήνοντας ελεύθερες θεωρίες, κενά ιδεολογήματα τόσο απρόσιτα και μακρινά. Κάτι σαν το Ακαπούλκο των ποιητών που κάπου διάβασα και με γοήτευσε πραγματικά. Κρυπτικός, συνθηματικός, στο δεύτερο, ενικό πρόσωπο ή σε κάθε άλλο προσωπικό πάντα ύφος. Β. Β. Μ. Και Α. Α., τ΄αρχικά, όπως λένε της αστραπής.
Η ευτυχισμένη Elsa Triolet της ασπρόμαυρης φωτογραφίας που κοσμεί τις σελίδες του εισαγωγικού σημειώματος της μετάφρασης, επιβεβαιώνει την αναγωγή του Μαγιακόφσκι σ΄ένα είδωλο, σε σύμβολο της εποχής και έμβλημά της. Υπερφυσικός, άνθρωπος των δασών και των δέντρων, σημειώνει η Triolet αντικατοπτρίζει την ποιότητα και το μέγεθος της ποίησής του, την ουσία και την ένταση της προσωπικότητάς του που διασώζει νεύρο και εποχή. Το αισθητήριο του Αλεξάνδρου είναι αλάθητο. Ο ίδιος σε συνεργασία με τη γυναίκα της ζωής του Καίτη Δρόσου και τον Παύλο Τίβερη μυούν το ελληνικό κοινό στο έργο του Μαγιακόφσκισκι, εμπλουτίζοντας την ελληνική βιβλιοπαραγωγή μ΄ένα υλικό που έμελε να συνδεθεί άμεσα με το θεώρημα της νεότητας και τους συμβολισμούς της.
Ο Αλεξάνδρου νιώθει το σφυγμό του Μαγιακόφσκι. Νιώθει πως για τη μεγάλη και ευτυχή επανάσταση αυτού του κόσμου απαιτούνται θυσίες μεγαλύτερες. Απαιτείται η αφοσίωση ολόκληρων πόλεων και μνημείων σ΄αυτόν τον δίκαιο αγώνα. Χρειάζεται η πίστη ολόκληρων πολιτισμών, η καύση των φθαρμένων ενδυμάτων, οι ακυρωμένες όψεις της γαλλικής διανόησης, πάντα ευημερούσας και ηγετικής. Η Μόσχα του ποιητή είναι το μεγάλο χωνευτήρι των πολιτισμών, είναι πρωτίστως η έδρα της νέας εκκλησίας του ανθρώπου. Μόνο είδωλο ο ίδιος, στις εικόνες, τις βασιλικές, στα ξυλόγλυπτα και τις ήσυχες γωνιές των ναίσκων. Ήρθε ο καιρός να καταργήσουμε τις αλλοτινές πολιτείες και όλοι να τραβήξουμε τον ίδιο δρόμο τραγουδά ο Μαγιακόφσκι και ο Αλεξάνδρου κρατά το μυστικό ρυθμό αναλλοίωτο και άφθαρτο. Ποιήματα απόλυτα συνυφασμένα με την εξωτερική του όψη, όταν θυμίζει τους φίλους του Νεντίμ Γκιουρσέλ που πίνουν ρεύμα ηλεκτρικό και όμως αντέχουν, φτιαγμένοι για ρήξεις και προόδους, προφήτες του νέου, προσκυνητές ενός άλλου τάγματος στην υπηρεσία του παγκόσμιου, πανανθρώπινου πολιτισμού. Οι τρεις μεταφραστές δεν μπορούν παρά να τραγουδήσουν σ΄άλλες γλώσσες, μεταφράζοντας πρωτίστως αυτό που λέγεται ουσία ζωντανή και επιθυμία του όντος. Υπάρχει μια κοινή ζωή που φέγγει στο βάθος και αυτή είναι η μέγιστη προσφορά της ομάδας Αλεξάνδρου και της διάθεσης στο κοινό ενός έργου μεγάλου σε νόημα και ανθρωπιά. Πράγματα, λεωφόροι, βουλεβάρτα, πόρνες και ψευδοευλαβείς όπως τους λένε όσοι γνωρίζουν καλά τις διαβαθμίσεις των κοινωνικών τάξεων συμμετέχουν στο κάλεσμα του Μ. Ο Άρης Αλεξάνδρου συστήνει τους τεχνίτες του μέλλοντος, όπως ο Νίκος Καρούζος όταν κραυγάζει απ΄τα υπόγεια πως χωρίς κανένα κάγκελο και δίχως απεραντοσύνη χωρίς αιωνιότητα δίχως τ΄αντίθετό της αγέννητη και ξένη προς το θάνατο λάμπει στα φυλλοκάρδια η ελευθερία.
Στα ποιήματα του Εντσεμπέργκερ η σκηνή τεμαχίζεται , το θέατρο ενώνενται με τη σκηνή, τα θεωρεία μεταβάλονται σ΄εξώστες. Υπάρχει κάτι ζωτικό που σηματοδοτούν και επιφέρουν οι μεταφράσεις του Άρη Αλεξάνδρου. Κάτι που ταυτίζεται ολοκληρωτικά με τη στάση ζωής του ίδιου του Μαγιακόφσκι. Οι νέοι αιώνες αντικαθιστούν το σπηλαιώδη τόνο της φωνής των ποιητών με τη φωνή της καινούριας ποίησης. Μια κραυγή υπενθύμιση για τους ταπεινούς δρόμους που βαδίζουν οι θνητοί. Στο μεταφραστικό έργο του Άρη Αλεξάνδρου συναντιούνται φωνές και τάσεις της παγκόσμιας ποίησης, αναλογίες εντοπιότητας όπως αυτή του Καρούζου και άλλων που σήμερα κοσμούν τις εθνικές βιβλιοθήκες σε πείσμα των οραμάτων τους. Ο Μιχάλης Κατσαρός και οι άλλοι ποιητές συστράτευσαν στις αυθεντικές τους πορείες πράγματα, πλήθη και ιδέες. Ο Ν. Γ. Πεντζίκης χαρακτηρίζει ως αναπεπταμένη αυτή την επανασύνδεση των πραγμάτων και τη νέα οπτική, όπως αυτή που πρότεινε ο Μαγιακόφσκι διακόπτωντας τη βάναυση και αδιάφορη ενηλικίωση του ποιητικού λόγου. Οι μεταφράσεις του Μαγιακόφσκι αντιπαλεύουν την παθητικότητα του ποιητικού λόγου, προτείνοντας ένα νέο ενεργητικό τρόπο στοχασμού και λόγου. Τα ποιήματα του Μαγιακόφσκι που μεταφράστηκαν από τον Αλεξάνδρου είναι βιωματικές μαρτυρίες μιας αληθινά επαναστατικής σκέψης. Δεν είναι μονωτήρες, δεν απομονώνουν τα νοήματα, δεν καθιστούν τα ποιήματα ασθενικά και νικημένα. Η ένταση και η φυσικότητα του λόγου τους τα αναδεικνύει καταλύτες για την τελική ανασύνθεση αυτού του κόσμου που καταργεί την ασφάλεια των πραγμάτων και θεμελιώνει ποτάμια, ύδατα σε μια σπάνια, καλλιτεχνική ολοκλήρωση.
Ο Ανδρέας Εμπειρίκος τους χαρακτήρισε ως εκείνους που τράφηκαν με γάλα και ελπίδες. Ο Μαγιακόφσκισκι τους καλεί εκ νέου σ΄έναν αγώνα μελλοντικό και παρόντα. Το ρεύμα των συμβολιστών που τόσο ετράφη από τη ρωσική λογοτεχνία και γιγαντώθηκε ανάμεσα στους αρμούς της ολοκληρώνεται στο έργο του Ρώσου δημιουργού, μεταστοιχειώνοντας ολόκληρο τον κόσμο. Οι μεταφράσεις του Αλεξάνδρου, ανάλογες των πρωτοτύπων σχηματοποιούν αυτόν τον δίχως ρωγμή κύκλο εντός του οποίου μαίνονται μόνο οι φωτιές και οι σπουδαίοι.
Ανασύρουμε έναν στίχο από τα ποιήματα της άλλης μεγάλης της ρωσικής ποίησης. Η Άννα Αχμάτοβα αναγνωρίζει στους ποιητές τους απλούς και σπάνιους δημιουργούς. Τέτοιες μορφές συμπράττουν στις μεταφράσεις των ποιημάτων του Μαγιακόφσκι. Μορφές, όπως ο Αλεξάνδρου και ο Ρώσος δημιουργός που μας οδηγούν αδιάκοπα, έξω και πέρα απ΄τους κινδύνους, στην έξαρση, την υποβολή και τελικά το αίσθημα.