Πλάτων Αρίστωνος, Ουτοπιστής και ολοκληρωτικός;

Πλάτων (427 π.Χ.–347 π.Χ.) / PLaton : α. όλα β. έργα γ. μελέτες / άρθρα δ. ξενόγλωσσα a. all b. original text c. studies δ. in english

24grammata.com/ αρχαιότητα
Πλάτων Αρίστωνος, Ουτοπιστής και ολοκληρωτικός;

γράφει ο Ιωάννης Π. Χουντής

Εισαγωγικά
‘’Ο Πλάτων είναι βουτηγμένος στην απόλυτη θεωρία’’, ‘’είναι ένας αποτραβηγμένος ιδεαλιστής και ουτοπιστής’’, ‘’αφοσιώνει την πολιτική του πραγματεία σε ένα ολοκληρωτικό και δικτατορικό καθεστώς των “λίγων”, αυτές είναι λίγες από τις πάμπολλες στερεότυπες φράσεις που έχουν χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς από διάφορες πηγές για να σπιλώσουν το έργο του μεγάλου αρχαίου Έλληνα φιλοσόφου. Υπάρχει όμως η ελάχιστη δόση αλήθειας σε αυτές τις κατά τα άλλα βαρύγδουπες δηλώσεις των επικριτών του Πλάτωνα; Μπορούμε πραγματικά να κατηγοριοποιήσουμε και να κατηγοριοποιήσουμε ένα νου σαν αυτό του Αθηναίου φιλοσόφου; Είναι και πρέπει τελικά ο Πλάτωνας να θεωρείται ως ένας ολοκληρωτικός –πολιτικά- και ουτοπιστής –πνευματικά- φιλόσοφος και να απορρίπτεται για αυτούς τους λόγους; Η παρούσα σύντομη πραγματεία θα προσπαθήσει να απορρίψει αυτές τις μηδενιστικές θέσεις και να αποκαταστήσει τους παρεξηγημένος –ενίοτε- λόγους του αρχαίου διανοητή.
Αρχικά, πρέπει να πραγματοποιήσουμε μία βασική σημασιολογική διάκριση ανάμεσα στις έννοιες του ιδεαλισμού (ιδεαλιστής) και του ουτοπισμού (ουτοπιστής). Το Λεξικό της Σύγχρονης Ελληνικής Δημοτικής Γλώσσας, του Εμμ. Κριαρά μας βοηθά στο να πραγματοποιήσουμε οριστικά και αμετάκλητα τον διαχωρισμό των δύο όρων που συχνά –ενίοτε σκόπιμα- συγχέονται από τους κατακριτές του Πλάτωνα. Σύμφωνα λοιπόν με το λεξικό ιδεαλιστής είναι το άτομο που επιδιώκει, κυρίως, το ιδεατό, διέπεται από υψηλά ιδανικά και προσπαθεί να τα εφαρμόσει στη καθημερινή του ζωή. Στον αντίποδα, ο Εμμ. Κριαράς, ορίζει τον ουτοπιστή ως αυτόν που αρέσκεται σε σχέδια μη πραγματοποιήσιμα. Από τα παραπάνω συνάγεται το διακριτό συμπέρασμα ότι ο ιδεαλισμός βρίσκεται μεν σε μία υψηλότερη διανοητική σφαίρα, αλλά προσπαθεί να πραγματώσει τις θεωρίες του και τις αρχές του στη πραγματική και καθημερινή ζωή, την ίδια στιγμή που ο ουτοπισμός αναφέρεται στο ανικανοποίητο και το αδύνατο…στο εξωλογικό και φασματικό αν θέλετε (βλ. Ουτοπία). Τα ιδανικά του ουτοπισμού δεν πραγματώνονται σε αντίθεση με αυτά του ιδεαλισμόυ. Τελικά ο Πλάτωνας ίσως να είναι ιδεαλιστής….

Περί ιδεαλισμού
Πραγματικά, πολλοί νεοπλατωνιστές –και ίσως ο ευρύτερος κύκλος των κλασσικών φιλολόγων- αποδέχονται ως δόκιμο το χαρακτηρισμό ‘’ιδεαλιστής’’ για το πρόσωπο του Πλάτωνα και, μάλλον, όχι αναίτια. Φυσικά, το φιλοσοφικό σύστημα του Πλάτωνα στηρίζεται στις Ιδέες και την αντίστοιχη θεωρία που αναπτύσσει τμηματικά στα έργα της πιο παραγωγικής μέσης ηλικίας του (βλ. Φαίδων, Συμπόσιο, Πολιτεία). Η Θεωρία των Ιδεών απογειώνεται στη Πολιτεία του Πλάτωνα και συγκεκριμένα στο μύθο του σπηλαίου. Μια προσεκτικότερη ανάλυση του μύθου αναδεικνύει και την πραγματιστική πλευρά της πλατωνικής φιλοσοφίας. Ο φιλόσοφος αφού δει τις Ιδέες στον πραγματικό κόσμο, τον κόσμο των γνώσεων που αποδεσμεύεται από τις αισθήσεις μας, αφού κατανοήσει τα Όντα, θα πρέπει να επιστρέψει εντός του σπηλαίου και με όπλο τη διανόηση του και τις γνώσεις του να αφυπνίσει και να οδηγήσει τους πρώην συνδεσμώτες του εκτός του σπηλαίου, εκτός της αμάθειας και του σκοταδισμού. Με βάση αυτές τις εκπληκτικές γνώσεις οι λίγοι πνευματικοί ηγέτες θα οδηγήσουν τον λαό τους στην δόξα και την πνευματική εξύψωση…Θα πρέπει λοιπόν, να κυβερνήσουν πρακτικά μία ευρύτερη κοινωνική ομάδα με γνώμονα τα υψηλά ιδανικά του Κόσμου των Ιδεών που αυτοί είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν από πρώτο χέρι.
Τελικά, παρατηρούμε ότι σε αυτό το μύθο, αυτή τη ποιητική αλληγορία, εφαρμόζεται πλήρως η σημασία του όρου Ιδεαλισμός. Ο Ιδεαλισμός του Πλάτωνα, σίγουρα, ασχολείται με μία ανώτερη πνευματική σφαίρα την οποία παριστάνει ο Κόσμος των Ιδεών, ο κόσμος της διανόησης και του πνεύματος. Όμως, με γνώμονα τα υψηλά ιδανικά της δικαιοσύνης, της ανδρείας, του έρωτα, της φιλίας, του καλού και του όμορφου, που γνωρίζει κανείς σε εκείνο το κόσμο πρέπει να κυβερνήσει και την ίδια του τη ζωή, το άτομο του, αλλά και φυσικά τους συνδεσμώτες του, τον υπόλοιπο κοινωνικό του περίγυρο. Επομένως, και εδώ ανταποκρίνεται ο ορισμός που δώσαμε, σύμφωνα με τον οποίο ο ιδεαλιστής προσπαθεί να εφαρμόσει στη καθημερινή του ζωή, πρακτικά, τις υψηλές αρχές του. Όλα τα στοιχεία λοιπόν του ιδεαλιστή προσιδιάζουν στον Πλάτωνα ο οποίος σίγουρα δεν είναι ένας εμπειρικός και πρακτικός φιλόσοφος, σαν τον Αριστοτέλη, αλλά δεν είναι και βουτηγμένος στην απόλυτη και απόμακρη θεωρία που συνιστά έναν ουτοπισμό.
Μπορεί άλλωστε να θεωρηθεί ως ουτοπιστής ένας άνθρωπος που αφιέρωσε τη ζωή του στη προσπάθεια να πραγματώσει στον κόσμο μας την πολιτική του θεωρία; Ο Πλάτων, όπως ορθά έχει χαρακτηριστεί, είναι ένας φιλόσοφος που ‘’λερώνει’’ τα χέρια. Τα τρία ταξίδια του στην Κάτω Ιταλία και τις Συρακούσες σίγουρα δεν ήταν ταξίδια αναψυχής αλλά αγωνιώδους προσπάθειας να βρει τον κατάλληλο φιλόσοφο-βασιλέα, σαν εκείνους του ιδανικούς κυβερνήτες που περιέγραψε στη Πολιτεία του. Ο Πλάτων αφιέρωσε τη ζωή του αλλά και την έθεσε σε κίνδυνο στην άκαρπη ,τελικά, αναζήτηση του για τον έναν που θα έφερνε σε ζωή, θα έδινε σάρκα και οστά σε μία φαινομενικά ιδεαλιστική, αλλά ουσιαστικά βαθιά ορθή και πραγματιστική πολιτική φιλοσοφία. Αν ο Πλάτων είχε πραγματικά δημιουργήσει τον φιλόσοφο-βασιλέα στο πρόσωπο του Δίωνα, του Διονυσίου του Ά ή του Διονυσίου του ΄Β, σήμερα θα μιλούσαμε για ένα μεγάλο δάσκαλο. Ίσως να ήταν άτυχος που δεν συνάντησε νωρίτερα τον Μέγα Αλέξανδρο που πιθανώς –μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε- θα πραγμάτωνε και θα έφερνε στη ζωή τη πλατωνική φιλοσοφία για την ιδανική πολιτεία και τον τέλειο κυβερνήτη της.
Η πλατωνική φιλοσοφία θέλει να διδάξει τον ορθό τρόπο ζωής. Ο Πλάτωνας δεν ενδιαφέρεται να κάνει ένα κήρυγμα προς τους συμπολίτες τους αλλά να τους αναδείξει ως πνευματικές οντότητες και όπως πιο πρακτικά έκανε ο Σωκράτης, να ξυπνήσει από μέσα τους τις Ιδέες που κάποτε είχαν γνωρίσει και τώρα έχουν ξεχάσει. Ποιος θα ήταν άλλωστε ο σκοπός μίας ουτοπιστικής φιλοσοφίας να συνδιαλέγεται (διαλεκτική) και να παράγει συμπεράσματα (επαγωγική μέθοδος) αφού θα ήταν αφοσιωμένη σε μη πραγματοποιήσιμα αντικείμενα; Ο Πλάτωνας είναι τελικά ένας ιδεαλιστής αλλά όχι ένας ουτοπιστής γιατί η θεωρίες του έχουν σκοπό την πραγμάτωση στον καθημερινό βίο. Η τριχοτόμηση της ψυχής του ατόμου σε θυμοειδές στοιχείο, σε επιθυμητικό στοιχείο και σε λογιστικό στοιχείο δεν θέλει να διδάξει στον αναγνώστη την ιεραρχία των τμημάτων της προσωπικότητάς του και την ανάγκη να τιθασεύονται τα πάθη από την νόηση του εγκεφάλου; Η διάκριση των πολιτευμάτων σε ορθά και σε φαύλα αφορά την ουτοπιστική σφαίρα η την πραγματική συνταγματική και πολιτειακή ζωή των συγχρόνων του; Μάλλον η δεύτερη επιλογή κρίνεται δεκτή. Τέλος θα πρέπει να προσθέσουμε οτι ο Πλάτων γράφει και πρακτικά εγχειρίδια με διδακτικό χαρακτήρα. Ο Τίμαιος θέλει να καθορίσει τον τρόπο με τον οποίο δημιουργήθηκε το σύμπαν ενώ οι Νόμοι αποτελούν ένα τυπικό νομικό και συνταγματικό εγχειρίδιο με διδακτικό και ηθικό τόνο. Το ίδιο συμβαίνει και με πλατωνικά έργα στα οποία καταρρίπτεται η αξία της σοφιστικής (Σοφιστής, Γοργίας, Πρωταγόρας) αλλά και με έργα στα οποία αναδεικνύεται η διαλεκτική σωκρατική φιλοσοφία που αφορά τη καθημερινή ζωή (Ίων, Λύσις, Λάχις, Χαρμίδης). Φυσικά η ενότητα των ιδεαλιστικών –εάν θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο- έργων είναι και η μεγαλύτερη στην ευρύτερη ενότητα των πλατωνικών συγγραμμάτων και της γραμματείας τους.
Εν κατακλείδι γίνεται φανερός –θα μπορούσαμε να προσθέσουμε παραδείγματα αλλά για λόγους συντομίας της παρούσας βραχείας πραγματείας κρίνεται αποδεκτός αυτός ο αριθμός- ο πραγματιστικός χαρακτήρας του ιδεαλισμού του φιλοσοφικού πλατωνικού συστήματος.
Περί ολοκληρωτισμού
Τι να πει κανείς για τις κατηγορίες που θέλουν τον Πλάτωνα ως έναν ολοκληρωτικό φιλόσοφο; Συγγράμματα ολόκληρα έχουν γραφτεί γύρω από το θέμα και ο μεγάλος φιλόσοφος έχει κατηγορηθεί μέχρι και θεωρητικός του ναζισμού και φυσικά ηθικός αυτουργός του ολοκαυτώματος 1933-1945. Οι συγκεκριμένες απόψεις χρήζουν μίας βαθύτερης ανάλυσης και πιο ελεύθερης σκέψης για να απορριφθούν λογικά.
Το πρώτο στοιχείο το οποίο θα πρέπει να μας απασχολήσει είναι οι ιστορικές συνθήκες γύρω από τις οποίες αναπτύσσεται η πλατωνική πολιτική σκέψη και φιλοσοφία αλλά και την καταγωγή του Αθηναίου διανοητή. Ο Πλάτωνας συνδέεται άμεσα με την Ολιγαρχία των Τριάκοντα Τυράννων που οι Σπαρτιάτες –μέσω του Λυσάνδρου (ο στρατηγός που είχε το μεγαλεπήβολο όραμα να κυριαρχήσει σε ολόκληρη την Ελλάδα) – κατέστησαν στην Αθήνα μετά την ολοκληρωτική τους νίκη στον Πελοποννησιακό Πόλεμο αλλά και έμμεσα με την αποκατεστημένη Δημοκρατία των ύστερων κλασσικών χρόνων. Οι θείοι του, Χαρμίδης (αδελφός της μητέρας του και συνδεδεμένος με τον σωκρατικό κύκλο) και Κριτίας (θείος της μητέρας του Περικτιόνης και διάσημος σοφιστής) αποτέλεσαν ηγετικές μορφές του Πραξικοπήματος των Τριάκοντα και διέπραξαν ειδεχθή εγκλήματα. Μετά από τις οικογενειακές αυτές πρακτικές ο Πλάτων απορρίπτει την ολιγαρχία που προσιδιάζει στο πραξικόπημα των Τριάκοντα και στρέφεται στην Δημοκρατία που μόλις έχει αποκατασταθεί. Η αποκατεστημένη Δημοκρατία δολοφονεί τον δάσκαλο του Σωκράτη και απογοητεύει βαθιά των νέο Πλάτωνα. Ο Πλάτωνα σίγουρα απέρριψε και την Δημοκρατία…Το ίδιο απογοητεύει τον Πλάτωνα και η Τυραννίδα των Συρακουσών εξαιτίας των προσωπικών αρνητικών βιωμάτων που αποκόμισε από την επαφή του με τους δύο Διονυσίους και φυσικά τον θάνατο του φίλου του, Δίωνα. Τα πρώτα συμπεράσματα που αντλούμε λοιπόν αναφέρονται στην πλατωνική απέχθεια –λόγω προσωπικών βιωμάτων- προς την Ολιγαρχία και την Τυραννία (Ηγεμονία) του αίματος και της εξουσίας και στην άμεση αθηναική Δημοκρατία. Αν στο πρόσωπο της Ολιγαρχίας και της Τυραννίας ,λοιπόν, βλέπουμε δύο ολοκληρωτικά καθεστώτα ο Πλάτων σίγουρα δεν είναι οπαδός τους.
Στην συνέχεια πρέπει να στραφούμε στην πλατωνική πολιτική φιλοσοφία αυτή καθ’ αυτή. Στα ύστερα κεφάλαια της Πολιτείας ο Πλάτων αναφέρεται στα ορθά και τα φαύλα πολιτεύματα. Φυσικά η ολιγαρχία του πνεύματος, αυτή η ελιτιστική πνευματική αρχηγεσία, κρίνεται –για λόγους που δεν αφορούν αυτή τη σύντομη πραγματεία- ως η ιδανική μορφή πολιτεύματος. Αν στα σύγχρονα ολοκληρωτικό και φασιστικά, δικτατορικά καθεστώτα, τα οποία αναπτύχθηκαν στην Ευρώπη κατά τη δεκαετία του 1930, κανείς μπορεί να διακρίνει τη Τυραννίδα της σύγχρονης του Πλάτωνος εποχής θα καταλάβει ότι η Τυραννία είναι ίσως το χειρότερο πολίτευμα και το πιο φαύλο για τον Αθηναίο φιλόσοφο. Αποτελεί μάλιστα την εξέλιξη της ανεξέλεγκτης δημοκρατίας….Πως λοιπόν μπορούμε να χαρακτηρίσουμε ολοκληρωτικό και δικτατορικό ένα Πλάτωνα που απορρίπτει ξεκάθαρα και αμετάκλητα την Τυραννία ως μία από τις χείριστες πολιτειακές δομές της εποχής του; Η ίδια η πολιτειακή πραγματεία του Πλάτωνα φανερώνει –σίγουρα όχι το δημοκρατικό του πνεύμα- αλλά το διαφορετικό πολιτικό του τόνο.
Ο Πλάτωνας πιστεύει αλληγορικά στη αρχηγεσία των λίγων του πνεύματος, όπως ήδη αναφέραμε, η οποία δεν είχε σχέση με την ολιγαρχία που ξέρουμε, πόσο μάλλον με τα άλλα πολιτεύματα. Η ιδανική πολιτεία του Πλάτωνα αποτελεί μία μοναδική κατηγορία που δεν ενοποιείται με καμία άλλη πολιτική δομή που μπορεί να εφαρμοστεί σε μία πόλη. Έτσι δεν πρέπει να ξεχνάμε τον αλληγορικό τόνο της Πολιτείας που έχει στόχο να απεικονίσει την τριμερή διαίρεση της ψυχής με τη τριχοτόμηση της πολιτείας (επιθυμητικό-δημιουργοί, φύλακες επίκουροι-θυμοειδές, φύλακες βασιλείς-λογιστικό). Οι τρεις τάξεις, για τις οποίες έχει επίσης κατηγορηθεί ο Πλάτωνας, δεν αποτελούν τίποτα παρά μία ζωντανή αλληγορία των τριών ψυχικών στοιχείων. Επομένως σε κανένα σημείο του έργου του ο Πλάτων δεν αποδέχεται ένα ολοκληρωτικό καθεστώς αλλά προτείνει μία πνευματική αρχηγεσία που δεν ταυτίζεται με ολοκληρωτικά καθεστώτα που γνώρισε η σύγχρονη Ιστορία.
Ένα τελευταίο στοιχείο στο οποίο πρέπει να αναφερθούμε ειδικά είναι αυτό των νόμων. Στο ύστερο πλατωνικό σύγγραμα, τους Νόμους, ο φιλόσοφος ορίζει ως βασική και ανώτερη ηγεσία και αρχή στην πόλη τους γραπτούς νόμους. Αυτοί είναι απαράβατοι και σχεδόν θεοποιημένοι από τον Πλάτωνα και τον Σωκράτη αρκετά χρόνια πριν (μάλιστα ο Σωκράτης δεν θεωρούσε ότι η διαφυγή από τη φυλακή –που θα συνιστούσε αδίκημα εις βάρος των νόμων- θα δικαιολογούνταν επειδή οι συμπολίτες του τον αδίκησαν). Στα δικτατορικά και φασιστικά καθεστώτα από την άλλη το πρόσωπο (ο δικτάτορας) είναι αυτός που ανατρέπει τους υπάρχοντες δημοκρατικούς νόμους, θέτει εαυτόν υπεράνω αυτόν και άγει και φέρει την πολιτεία και τον λαό με βάση τα δικά του βουλεύματα και ψηφίσματα. Πως λοιπόν θα μπορούσε ο πιστός των Νόμων Πλάτων να υποστηρίξει μία τέτοιου είδους ασεβή διακυβέρνηση;
Προκύπτει ξεκάθαρα λοιπόν ότι ο Πλάτων δεν είναι ένας ολοκληρωτικό φιλόσοφος αλλά ένας διανοητής που προτείνει τη δική του πολιτειακή δομή και μορφή για την άριστη διακυβέρνηση της πολιτείας, η οποία όμως κατά πολύ αποκλίνει και από το αναρχικό (απόλυτη, δίχως νόμους Δημοκρατία) αλλά και από το φασιστικό-ολοκληρωτικό πολίτευμα για το οποίο έχει κατακριθεί και κατηγορηθεί ως οπαδός και ακόμα και ηθικός αυτουργός.
Συμπεράσματα
Αναμφίβολα, τα τελευταία χρόνια όλο και πληθαίνουν οι αντι-πλατωνικές θεωρίες μερικές από τις οποίες θέλουν τον Αθηναίο φιλόσοφο να αποτελεί έναν ουτοπιστή και ολοκληρωτικό φιλόσοφο. Αυτές οι ‘’θεωρίες’’ που μόνο ως σοφίσματα εκτενούς μεγέθους θα μπορούσαν να θεωρηθούν δεν ευσταθούν όπως προσπάθησε, σίγουρα περιληπτικά –αλλά όχι πρόχειρα-, να αποδείξει αυτή η σύντομη εργασία. Η μαγεία του πλατωνικού λόγου, το λογοτεχνικό ταλέντο του συγγραφέα θα συνεχίσει, ότι και να λένε, να μαγεύει τις επόμενες γενιές και να τέρπει όχι μόνο το αισθητικό αλλά και το φιλοσοφικό αίσθημα του αναγνώστη. Ο Πλάτων ήταν ένας ιδεαλιστής που πίστευε στην ελίτ του πνεύματος. Ο Πλάτων ήταν ένας φιλόσοφους που προσπάθησε να πραγματώσει τις ιδεαλιστικές του θεωρίες…Ο Πλάτων δεν ήταν ολοκληρωτικός ή ουτοπιστής.
Βιβλιογραφία
Λεξικό της Σύγχρονης Ελληνικής Δημοτικής Γλώσσας, Εμμ.Κριαρά, Εκδ.Αθηνών,2003
Πλατωνικές Μελέτες, Gregory Vlastos, Εκδ. ΜΙΕΤ, 1994
Η Πολιτεία του Πλάτωνα, Nickolas Pappas, Εκδ. Οκτώ (8), 2006
Εισαγωγή στον Πλάτωνα, Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, Εκδ.Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 2000
Πλάτων, Karl Bormann, Eκδ. Καρδαμίτσα, 2003
Πλάτων, Gottfried Martin, Εκδ.Πλέθρον, 1991
Ο Πλάτων στην Εποχή μας, Έλλη Παππά, Εκδ. Εικοστός Πρώτος, 1997
Πλάτων, Ο Άνθρωπος και το έργο του, A.E. Taylor, Εκδ. ΜΙΕΤ,1990