Για την ιταλική ποίηση στην Ελλάδα

24grammata.com- ιστορία της Λογοτεχνίας

1.  Free ebooks on Classical Literature and History click here
2.  ebook in Italiano click qui
3.  ελληνικά ebook κλικ

No account needed, no registration, no payment

 

 

 

Για την ιταλική ποίηση στην Ελλάδα

Μια επισκόπηση
Ζώζη Ζωγραφίδου
http://www.poema.gr

Η παρουσία της ιταλικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα είναι σημαντική από τις απαρχές της νεοελληνικής λογοτεχνίας μέχρι τις μέρες μας1. Λόγω της γειτνίασης με την Ιταλία οι δυο χώρες είχαν διαχρονικά στενούς πνευματικούς δεσμούς και πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις και επιρροές που «καθόρισαν την πορεία των ελληνικών και ιταλικών γραμμάτων»2. Το Ιόνιο αποτέλεσε τη γέφυρα των δύο πολιτισμών και συνέβαλε στην πνευματική επικοινωνία της Ελλάδας με την Ιταλία. Στον χώρο της ελληνικής λογοτεχνικής παραγωγής η γνώση και η επίδραση της ιταλικής λογοτεχνίας μπορεί να ανιχνευτεί τόσο στην ίδια την ελληνική λογοτεχνία όσο και στις ελληνικές μεταφράσεις των ιταλικών έργων3. Στόχος της μελέτης να σκιαγραφήσει την τύχη της ιταλικής ποίησης στην Ελλάδα, χωρίς αξιώσεις πληρότητας με αναφορά σε περιπτώσεις ποιητών που μεταφράστηκαν περισσότερο και επέδρασαν στα ελληνικά γράμματα.

Τα γραπτά κείμενα της Δύσης φαίνεται ότι επηρεάζουν τη λόγια παράδοσή μας από πολύ νωρίς4. Από το 1386 τα Ιόνια νησιά περνούν στην ηγεμονία της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας. Στα Ενετοκρατούμενα Επτάνησα ευνοείται η ανάπτυξη της λογοτεχνικής δραστηριότητας και δημιουργούνται οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την πνευματική ζωή και την καλλιέργεια των Επτανησίων λογίων, οι οποίοι, έχοντας αποφύγει τον τουρκικό ζυγό, πηγαίνουν στην Ιταλία για σπουδές, όπου δέχονται την επίδραση των ιταλικών γραμμάτων.

Ανάμεσα στους ποιητές που μεταφράστηκαν ιδιαίτερα στην Ελλάδα διακρίνονται ο Δάντης, ο Πετράρχης, ο Φόσκολο, ο Λεοπάρντι, ο Καρντούτσι, ο Κουαζίμοντο, ο Ουγκαρέττι, ο Μοντάλε. Επίσης την Ελλάδα συναντάμε μεταφράσεις του Τάσσο, της Νέγκρι, του Στεκκέττι, του Πάσκολι, του Λούτσι, του Mαρινέττι, του Ντ’ Αννούντσιο και πολλών άλλων ποιητών.

Η ιταλική επίδραση είναι έντονη στα ερωτικά ποιήματα της Κύπρου, λίγο πριν από την κατάληψή της από τους Τούρκους το 1571. Κατά τον Λίνο Πολίτη τα ποιήματα αυτά, 156 στον αριθμό, αποτελούν τις πιο ωραίες λυρικές συνθέσεις της πρώιμης νεοελληνικής λογοτεχνίας5. Είναι γραμμένα με μεγάλη τεχνική δεξιότητα σε ιταλικό ενδεκασύλλαβο και έχουν τις στιχουργικές μορφές που χαρακτηρίζουν την Αναγέννηση: είναι σονέτα, οχτάβες, δεκατετράστιχα, τερτσίνες, καντσόνες, σεστίνες, μπαλάντες. Δέχονται έντονη επίδραση από ποιήματα του Πετράρχη ή άλλων πετραρχικών ποιητών, του Τζάκοπο Σαννατζάρο και του Πιέτρο Μπέμπο, τα οποία και χρησιμοποιούν ως πρότυπά τους.

To ιταλικό σονέτο φαίνεται να έχει ιδιαίτερη απήχηση στη χώρα μας6 και έχει αγαπηθεί πολύ από τους Ελληνες, γεγονός που διαπιστώνεται από τον μεγάλο αριθμό ιταλικών σονέτων μεταφρασμένων στην ελληνική γλώσσα. Σονέτα του Πετράρχη μεταφράζονται στο περιοδικό Εθνική Βιβλιοθήκη από τον Αραβαντινό και τον Ματαράγκα το 18717, ο Διονύσιος Σολωμός μεταφράζει την ωδή «Chiare, fresche e dolci acque8», ενώ ο Αντώνιος Μάτεσις το 1881 μεταφράζει τα σονέτα «Zofiro torna, e’l bel tempo rimena», «Vago augelletto», «Gli angeli eletti e l’anima beata», «Non prego mai ne’ pianto»9. Ο Κ. Μητσάκης το 1973 εκδίδει το βιβλίο με τίτλο Ο Πετραρχισμός στην Ελλάδα. Ανθολογία ελληνικού σονέτου10 και έναν χρόνο αργότερα με τη συμπλήρωση 600 χρόνων από τον θάνατο του Ιταλού ποιητή το περιοδικό Νέα Εστία εκδίδει αφιέρωμα11. Στο αφιέρωμα του περιοδικού Διαβάζω το 198912 περιλαμβάνονται αξιόλογες μελέτες, ενώ από τις εκδόσεις Γκοβόστη το 1990 δημοσιεύεται η καλαίσθητη έκδοση Εικοσιπέντε σονέττα και δύο τραγούδια που επιμελείται η Κατερίνα Γλυκοφρύδη13.

Το ενδιαφέρον των Ελλήνων μελετητών και μεταφραστών για το έργο του Δάντη Αλιγκιέρι είναι έντονο, και για τον λόγο αυτόν χρήζει ιδιαίτερης μνείας. Πολλοί μελετητές ασχολήθηκαν με την τύχη του Ιταλού ποιητή στην Ελλάδα (Pontani, Vitti, Augliera, Hesseling, Παλαμάς, Σπαταλάς, Di Benedetto Zimbone, Σγουρίδου14, Zώρας, Ζωγραφίδου15), και πολλά είναι τα σχετικά αφιερώματα περιοδικών16. Το 1881 εκδίδεται η βραβευμένη έμμετρη μετάφραση της Θείας Κωμωδίας από τον Γεώργιο Εμμ. Αντωνιάδη σε γλώσσα καθαρεύουσα17, η οποία αποτελεί και την πρώτη ολοκληρωμένη μετάφραση. Aκολουθεί, σε τρεις πολυτελείς τόμους, η μετάφραση του έργου από τον Κωνσταντίνο Μουσούρο πασά, διπλωμάτη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία18 και το 1885 ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής μεταφράζει έμμετρα σε καθαρεύουσα την Κόλαση19. Αξίζει να σημειωθεί ότι η πρώτη μετάφραση της Κόλασης και του Καθαρτήριου έγινε από τον δημοσιογράφο Βουτσινά το 1895 σε πεζό λόγο και σε γλώσσα καθαρεύουσα. Πλήθος επίσης είναι οι μεταφράσεις μεμονωμένων ασμάτων ή στίχων της Θείας Κωμωδίας20. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι τον καιρό της αγγλικής προστασίας (1857) ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης στη Λευκάδα μεταφράζει το 33ο άσμα της Κόλασης στη δημοτική21. Ο Παναγιώτης Βεργωτής το 1865 μεταφράζει έμμετρα τα πέντε πρώτα άσματα της Κόλασης σε δημοτική22 και το 1899 δημοσιεύει στο περιοδικό Τέχνη το τέταρτο «τραγούδι» της Κόλασης23. Στο περιοδικό Πανδώρα το 1869 ο Φίλιππος Λούζης μεταφράζει απόσπασμα από την Κόλαση24, ενώ το 1876 ο Ιθακήσιος Μαυροκέφαλος δημοσιεύει τη μετάφραση της Κόλασης σε γλώσσα καθαρεύουσα25.

Μεγάλη επίδραση ασκεί ο Δάντης στον Διονύσιο Σολωμό, ο οποίος διαβάζει το έργο του στο πρωτότυπο από τα μαθητικά του χρόνια26. «Μεγάλως επέδρασεν η Ιταλική ποίησις, της δε επιδράσεως ταύτης καταφανέστατα δείγματα έχομεν εν τη στιχουργία, εν η και τα πλείστα των μέτρων και οι της προσωδίας κανόνες είναι ιταλικοί27». Η επίδραση που δέχεται ο Καβάφης από τη μελέτη των έργων του Ιταλού ποιητή φαίνεται στα ποιήματά του «Το τέλος του Οδυσσέως», «όπου παραλληλίζει τον Οδυσσέα του 26ου άσματος της Κόλασης με το σχετικό βικτοριανό ποίημα του Tennyson» και στο «Che fece… il gran rifiuto», όταν χρησιμοποιεί τον 60ό στίχο του 3ου άσματος από την Κόλαση28. Την ίδια περίοδο ο Σικελιανός γράφει ένα μικρό ποίημα, τη «Μάνα του Ντάντε», από τη σειρά «Αφροδίτης ουρανίας», όπου φαίνεται καθαρά η επιρροή που ασκεί ο Δάντης στον έλληνα ποιητή29. Η πρώτη ολοκληρωμένη μετάφραση της Θείας Κωμωδίας είναι του Καιροφύλλα, που εκδίδεται το 1917 σε τρεις τόμους. Με την ευκαιρία της 600ετηρίδας από τον θάνατο του Ιταλού ποιητή, εκδίδεται στο Παρίσι η μελέτη «Η Δαντική ψυχή» όπου αναλύεται η ψυχοσύνθεση του συγγραφέα της Θείας Κωμωδίας30. Κατά την περίοδο 1933-1939 ο Καζαντζάκης γράφει ποιήματα τα οποία ονομάζει «κάντα», σε δαντική τερτσίνα, «τη μόνη ίσως λυρική παραγωγή του». Ο Ελληνας λογοτέχνης, ως δόκιμος μεταφραστής, μεταφράζει κλασικά έργα κι ανάμεσα σ’ αυτά και τη Θεία Κωμωδία του Δάντη31. Η μετάφραση πριν από την τελική της ολοκληρωμένη έκδοση το 1934, δημοσιεύεται κατά το 1932 και 1933 αποσπασματικά από τον Καζαντζάκη στα περιοδικά Κύκλος και Νέα Επιθεώρηση.

Η ποιητική τέχνη του Δάντη γοητεύει τον Σεφέρη. Είναι έκδηλη η επίδραση και η σχέση με την ποίησή του32. Το 1946 με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 700 χρόνων από τη γέννηση του Δάντη ο Ελληνας νομπελίστας γράφει ένα δοκίμιο όπου μας προτρέπει να μάθουμε ιταλικά για να μελετήσουμε τη Θεία Κωμωδία από το πρωτότυπο, επιχειρεί να αναλύσει το έργο κι αναγνωρίζει την αξία της ποίησής του. «Οι συμπτώσεις μ’ εμπόδισαν να πλησιάσω τον Δάντη νωρίτερα από “τη μέση του δρόμου της ζωής μας”», γράφει ο Σεφέρης33. «Ετσι, από μωρία μου, στερήθηκα για πολλά χρόνια τη γνώση μιας μεγάλης ποίησης, που είναι για τον σημερινό λατινικό κόσμο ό,τι είναι για μας η ποίηση του Ομήρου… Οπως κι αν έχει το πράγμα, το γεγονός είναι ότι ένας άνθρωπος που δεν ξέρει ιταλικά, αλλά που διάβασε πολλές φορές τη Θεία Κωμωδία στο ιταλικό κείμενο, με τη βοήθεια παράλληλων μεταφράσεων, έχει σήμερα την τόλμη να σας μιλήσει για τον ποιητή της Φλωρεντίας… σας εύχομαι να μάθετε ιταλικά… να μάθετε ιταλικά στη Φλωρεντία… [Η Θεία Κωμωδία] είναι ένα αγκωνάρι, ίσως το πιο σπουδαίο από τον Μεσαίωνα και πέρα, της γνώσης των ανθρώπων… ένα έπος που είναι συνάμα ένα μεγάλο και πολύπλευρο δραματικό έργο… Η Κωμωδία είναι ποίημα διδακτικό… υπάρχει ανάμεσά μας, ολοζώντανο έργο… μας διδάσκει, συγκινησιακά, να καταλάβουμε καλύτερα τον άνθρωπο…». Αναφορές στον Δάντη γίνονται επίσης στα Τρία Κρυφά Ποιήματα, όπου ο Σεφέρης μας παραπέμπει σε στίχους του Καθαρτηρίου της Θείας Κωμωδίας34.

Το 1965 με τον εορτασμό της συμπλήρωσης 700 χρόνων από τη γέννηση του Δάντη τα περιοδικά Νέα Εστία, Εποχές και Επιθεώρηση Τέχνης στα ειδικά αφιερώματά τους δημοσιεύουν αξιόλογες μελέτες35 για το έργο του, μεταφράσεις αποσπασμάτων από τη Θεία Κωμωδία και τη Νέα Ζωή και διοργανώνονται διάφορες εκδηλώσεις36. Λίγο αργότερα το 1968 ο Αλέκος Παπαγεωργίου μεταφράζει τη μελέτη του Hesseling για την παρουσία του Dante στη νεοελληνική λογοτεχνία37 και ο Βαγενάς δημοσιεύει τη μελέτη «Γύρω από μερικούς δαντικούς ήχους στον Σολωμό»38. Τη Θεία Κωμωδία μελετούν επίσης οι ποιητές Ζωή Καρέλλη, Ρίτα Μπούμη-Παπά, Αντώνιος Ι. Πρώκος, Δέσποινα Ντετζόρτζη, Γιωργής Κότσιρας και Μηνάς Δημάκης, και η επίδραση που ασκεί στη διαμόρφωση των ιδεών τους διαφαίνεται στους στίχους τους39. Ο Σταυρόπουλος δημοσιεύει δύο μελέτες40, ενώ ο Γεώργιος Θ. Ζώρας ασχολείται με τις παλαιότερες επιδράσεις του ποιητή στη νεοελληνική λογοτεχνία41.

Aπό τα έργα του Τορκουάτο Τάσσο, το 1745, από άγνωστο στιχουργό, μεταφράζεται ο Αμύντας42. Η Ελευθερωμένη Ιερουσαλήμ μεταφράζεται σε δεκαπεντασύλλαβο κρητικό δίστιχο από τον επτανήσιο Ιούλιο Τυπάλδο (1814-1883), τον «ποιητή του φεγγαρόφωτου», όπως τον αποκαλεί ο Κωστής Παλαμάς43, και από τον Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή44.

Ο Ούγκο Φόσκολο ασκεί έντονη επίδραση στους Επτανήσιους λόγιους. Ο Ιωάννης Ζαμπέλιος (1787-1856) θαυμάζει τον Φόσκολο και «η γνωριμία μαζί του χαράζει τη γραμμή της λογοτεχνικής του σταδιοδρομίας»45. Ο Ανδρέας Κάλβος (1792-1869)46 γνωρίζεται κι αυτός με τον ποιητή, γίνεται γραμματικός του (1812), επηρεάζεται από την ποίησή και τις ιδέες του και «εφαρμόζει τις ποιητικές και τις αισθητικές θεωρίες των Ιταλών κλασικιστών και κυρίως του δασκάλου του Φόσκολου»47. Οι ωδές του Κάλβου αποτελούν τυπικό προϊόν του ιταλικού νεοκλασσικισμού48. Το έργο του Ιταλοέλληνα ποιητή μελετά η Χρυσαφίνα Ν.Κονδυλίου49, ενώ η Γλυκερία Πρωτοπαππά-Μπουμπουλίδου ασχολείται με τις μεταφράσεις των Τάφων50. Επίσης o Φιλίππο Μαρία Ποντάνι δημοσιεύει τη μελέτη «Foscolo e il greco moderno»51. Το 1978 με τη συμπλήρωση 200 χρόνων από τη γέννηση του Φόσκολο, τα περιοδικά Νέα Εστία και Αιολικά Γράμματα δημοσιεύουν αφιερώματα στα οποία εμπεριέχονται αξιόλογες μεταφράσεις και μελέτες52.

Ο ποιητής Τζάκομο Λεοπάρντι και η τύχη του έργου του στην Ελλάδα53 απασχολεί τον Κωστή Παλαμά54. Το 1963 δημοσιεύεται μελέτη του Θεόδωρου Μακρή στη Νέα Εστία55 και στον Παρνασσό το 1968 μελέτη του Γιώργου Σαραντάρη56 ενώ το 1974 δημοσιεύεται η μελέτη της Φωφώς Μιλτιάδου Μαλαίνου που περιλαμβάνει επιλογή στοχασμών σε μετάφραση της ιδίας57. Το 1977 εκδίδεται η μελέτη της Φαίδρας Ζαμπαθά-Παγουλάτου58, όπου περιλαμβάνονται και μεταφράσεις ποιημάτων του ποιητή. Το 1983 η Ελευθερία Οικονομίδου στο περιοδικό Εκηβόλος δημοσιεύει μια μελέτη59, ενώ η συμπλήρωση 150 χρόνων από τον θάνατο του Λεοπάρντι το 1988 δίνει αφορμή στη Νέα Εστία για τη δημοσίευση μικρού αφιερώματος στη μνήμη του60. Ιδιαίτερη προσοχή αξίζει η αναλυτική και εμπεριστατωμένη μελέτη του Χρήστου Μπιντούδη Leopardi in Grecia61. Ο συγγραφέας με μεγάλη επιμέλεια και λεπτομέρεια καταγράφει την παρουσία του στην Ελλάδα και προσφέρει πλούσια βιβλιογραφία στον αναγνώστη της.

Η ελληνική τύχη του ποιητικού έργου του Καρντούτσι συνδέεται στενά με τους Επτανήσιους ποιητές62 και ιδιαίτερα με το όνομα του Στέφανου Μαρτζώκη (1849-1923), ενός από τους τελευταίους εκπροσώπους της επτανησιακής σχολής, ο οποίος λόγω της ιταλικής καταγωγής του, της πνευματικής του διαμόρφωσης και του κοινωνικού του περιβάλλοντος βρίσκεται ανάμεσα στην ελληνική και την ιταλική κουλτούρα, και επηρεάζεται από αυτές. Η τεχνική του ποιητή τον επηρεάζει και η επίδραση αυτή γίνεται αισθητή στο ποιητικό έργο του63. Λίγους μήνες μετά την απονομή του Νόμπελ λογοτεχνίας (1906) στον Καρντούτσι, ο Κωστής Παλαμάς δημοσιεύει στον Νουμά μελέτη για τον ιταλό ποιητή64. Το ποιητικό έργο του προκάλεσε το ενδιαφέρον των Επτανησίων65, η τύχη του όμως, σύμφωνα με τον Γαραντούδη, «δεν στάθηκε ιδιαίτερα μεγάλη, κυρίως αν συγκριθεί με τη μεγαλύτερη απήχηση που είχε στην Ελλάδα το έργο του Ντ’ Αννούντσιο66». Ενδιαφέρον για το ποιητικό έργο του Καρντούτσι έδειξε και ο Γεράσιμος Σπαταλάς. Το 1910 ο Τυπάλδος-Μπασιάς εκδίδει τη μελέτη Ιωσίας Καρδούτσης και ελληνικαί ανοίξεις67.

Η ποίηση του Τζουζέππε Ουγκαρέττι68 ασκεί έντονη επίδραση σε Ελληνες ποιητές. Ο Γιώργος Σαραντάρης με την ιταλική του παιδεία, γνώστης του υπαρξισμού και του ερμητισμού69, γράφει σύντομα ποιήματα «που μοιάζουν σαν σχέδια γραμμικά»70, όπου γίνεται φανερή η επίδραση που ασκούν στους στίχους του οι νέες ποιητικές τάσεις της Δύσης και «ακολουθεί, όπως εκτιμά ο Beaton «το παράδειγμα του Ουγκαρέττι γράφοντας ποιήματα σε ελεύθερο στίχο»71. Ο Σαραντάρης, σύμφωνα με τον Αντρέα Καραντώνη, ανοίγει έναν προσωπικό δρόμο για μια νέα ποίηση ανάλογη σε μορφή και περιεχόμενο με τη νέα ποίηση του ιταλού ποιητή72. Ο Ελληνας ποιητής συνεργάζεται με τα περιοδικά Το Τρίτο Μάτι και Κύκλος όπου δημοσιεύει μεταφράσεις του Ουγκαρέττι73. Σύμφωνα με τον Mario Vitti74, η πρώτη μετάφραση ποιημάτων του Ουγκαρέττι στα ελληνικά έγινε το 1917, όταν εκείνος ήταν ακόμη στην Αλεξάνδρεια. Κατά τον Ανδρέα Καραντώνη, ο Αναστάσιος Δρίβας, ποιητής που ανήκει στη γενιά του 1920, προσπαθεί κι αυτός να εκφραστεί με την καθαρή ποίηση, μέσω του φίλου του Σαραντάρη, και χωρίς ίσως να το ξέρει, ακολουθεί την παράδοση του Ουγκαρέττι75, ο οποίος από την άλλη πλευρά θαυμάζει τον Καβάφη. Θυμίζουμε ότι και οι δύο ποιητές, ο Ουγκαρέττι και ο Καβάφης, γεννήθηκαν στην Αλεξάνδρεια, ο Καβάφης είναι 25 χρόνια μεγαλύτερος από τον ιταλό ποιητή76. Σχέσεις φαίνεται να υπάρχουν ανάμεσα στον Μοντάλε και στον Σεφέρη77. Αντιστοιχίες ίσως βρούμε μεταξύ Ουγκαρέττι και Σεφέρη78. Ο Ουγκαρέττι γνωρίζεται με τον Οδυσσέα Ελύτη το 1948 στη Γενεύη οπότε ξεκινά και η φιλία τους και το 1951 συναντιούνται στη Ρώμη79. Το 1976 ο Ελύτης δημοσιεύει στο βιβλίο του Δεύτερη Γραφή ανάμεσα στις άλλες και μεταφράσεις του Ουγκαρέττι80. Στην εισαγωγή του γράφει: «Από την κοινή ρίζα των λατινικών γλωσσών, δοκίμασα να μεταφράσω παράλληλα με τους Γάλλους έναν Ισπανό, τον Λόρκα, κι έναν Ιταλό, τον Ουγκαρέττι, που αυτός είχε την καλοσύνη να συνεργαστεί μαζί μου στην απόδοση μερικών σύντομων ποιημάτων του»81. Λίγα χρόνια αργότερα ο Αντρέας Καραντώνης στο βιβλίο του Ξένη Λογοτεχνία: φυσιογνωμίες αφιερώνει σελίδες και μεταφράζει στίχους του ιταλού ποιητή82. Θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε τον φροντισμένο τόμο που επιμελήθηκε ο Φοίβος Πιομπίνος που φέρει τον τίτλο Ποιήματα όπου εκτός από τις μεταφράσεις ποιημάτων του Ουγκαρέττι περιλαμβάνονται σημειώσεις, χρονολόγιο και βιβλιογραφία83.

Από τη σύγχρονη ιταλική ποίηση ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλεί ο Σαλβατόρε Κουαζίμοντο84. Το 1959 ανακοινώνεται από τη Νέα Εστία η απονομή Βραβείου Νόμπελ στον ποιητή85, ενώ μελέτες για το έργο του και μεταφράσεις ποιημάτων του δημοσιεύονται στον Παρνασσό86. Τα περιοδικά Καινούργια Εποχή και Νέα Εστία την ίδια χρονιά, κι έναν χρόνο αργότερα το περιοδικό Διαγώνιος δημοσιεύουν πλούσια αφιερώματα. Το 1972 κυκλοφορεί συλλογή ποιημάτων του σε μετάφραση του Σπύρου Γκίνη και το 199987 η επιμελημένη έκδοση Κι αμέσως βραδιάζει από τον Ευριπίδη Γαραντούδη88. Στην τελευταία έκδοση περιλαμβάνεται ως εισαγωγή η μελέτη του επιμελητή «Ο Salvatore Quasimodo ανάμεσα στις αντινομίες της νεωτερικής ποίησης», καθώς και εκτενές επίμετρο που περιλαμβάνει σχεδίασμα ελληνικής βιβλιογραφίας, επιλογή ιταλικής βιβλιογραφίας και χρονολόγιο.
Ενδιαφέρον υπάρχει επίσης για το έργο του Γκουίντο Γκοτζάνο89 και του Σέρτζιο Κορατζίνι90.

Η παρουσία του Μοντάλε διαπιστώνεται από τις αξιόλογες μελέτες που έχουν εντοπιστεί91. Η Μαργαρίτα Δαλμάτη γράφει δύο μελέτες για τον ποιητή92, ενώ μεταφράσεις ποιημάτων του, μετά τoν θάνατό του, δημοσιεύονται σε περιοδικά και σε ποιητικές συλλογές. Ο Χατζηγάκης μεταφράζει τα Σουπιοκόκαλα, ενώ ο Νίκος Αλιφέρης την ενότητα ποιημάτων Φινιστέρε από τη συλλογή Η μπόρα και άλλα93. Τον προσεγμένο τόμο Μοττέττι 20 ερωτικά ποιήματα επιμελείται ο Γιάννης Παππάς, όπου περιλαμβάνεται εισαγωγική μελέτη στην ποίηση του Μοντάλε από τον Massimo Cazzulo και βιβλιογραφία για την τύχη του ποιητή στην Ελλάδα94.

Αρκετές είναι οι εκδόσεις συλλογικών τόμων και ανθολογιών που αξίζουν την προσοχή μας. Μια από τις πρώτες συλλογές με μεταφράσεις Ιταλών ποιητών στην Ελλάδα είναι του Γεράσιμου Σπαταλά. Φέρει τον τίτλο Ανθοδέσμη από τη Ρώμη και την Ιταλία: μεταφράσεις και εκδίδεται το 1924 και περιλαμβάνονται μεταφράσεις ποιημάτων των Αλιγκιέρι, Πετράρχη, Αριόστο, Μπουοναρόττι, Τάσσο, Αλφιέρι, Μόντι, Φόσκολο, Λεοπάρντι, Καρντούτσι και Ντ’ Αννούντσιο95.

Το Ιταλικό Ινστιτούτο Αθηνών, το 1961, σε επιμέλεια του Bruno Lavagnini εκδίδει τον τόμο Αυσονία: γράμματα και τέχναι εις την Σύγχρονον Ιταλίαν (1900-1950), ο οποίος περιλαμβάνει μελέτες για τα ιταλικά γράμματα και τις τέχνες, και ποιητική ανθολογία96.

O Χατζηγάκης το 1976 μεταφράζει στον τόμο Από την ιταλική ποίηση στίχους των Αγίου Φραγκίσκου της Ασσίζης, Δάντη, Πετράρχη, Αριόστο, Τάσσο, Αλφιέρι, Φόσκολο, Λεοπάρντι, Καρντούτσι, Πάσκολι, Ντ’ Αννούντσιο, Νέγκρι, Σάμπα, Παπίνι, Παλατσέσκι, Ουνγκαρέττι, Μοντάλε, Κουαζίμοντο, Γκάττο, Σινισγκάλλι, Παζολίνι και άλλων97.
Ο Λάμπρος Μάλαμας λίγα χρόνια αργότερα, το 1984, επιμελείται τη δίγλωσση έκδοση Σύγχρονη ιταλική ποίηση όπου μεταξύ άλλων μεταφράζονται ποιήματα των Ουγκαρέττι, Κουαζίμοντο, Μοντάλε, Σανγκουινέτι, Πέννα, Ταρτζίνι, Ρότα98.

Με τη μελέτη της ιταλικής ποίησης ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Φοίβος Γκικόπουλος. Αξιες μνήμης οι μελέτες του99 και η ανθολογία ποιημάτων που επιμελήθηκε με τίτλο Μορφές και τάσεις της ιταλικής ποίησης του 20ου αιώνα100 σε μετάφραση του ιδίου που σηματοδοτεί την παρουσία της σύγχρονης ιταλικής ποίησης στην Ελλάδα, μεταφράζοντας ποιητές όπως ο Kαπρόνι και ο Φορτίνι, που μέχρι τότε ήταν σχεδόν άγνωστοι στον ελλαδικό χώρο. Στον τόμο επίσης περιλαμβάνονται ποιήματα των Γκοβόνι, Σόφφιτσι, Σάμπα, Ουγκαρέττι, Καρνταρέλλι, Μοντάλε, Σινισγκάλλι, Πέννα, Σερένι, Παβέζε, Λούτσι, Παζολίνι.

Η παρουσία Ιταλών ποιητών στην Ελλάδα μελετάται ιδιαίτερα από το Γεράσιμο Γ. Ζώρα, ο οποίος με επιμέλεια και ζήλο καταγράφει την επίδραση που ασκούν Ιταλοί ποιητές στο έργο Ελλήνων συγγραφέων. Εμπεριστατωμένες είναι οι μελέτες του που περιλαμβάνονται στους τόμους Φιλολογικά μελετήματα101, Ιταλικοί αντικατοπτρισμοί. Η Ιταλία σε κείμενα Νεοελλήνων λογοτεχνών102, Αυσονία103, Θύβρις104, Ιταλοί λογοτέχνες στο έργο του Παλαμά105, όπου γίνεται ιδιαίτερα λόγος για τους Ντάντε, Πετράρχη, Μπουοναρόττι, Τάσσο, Αλφιέρι, Φόσκολο, Λεοπάρντι, Καρντούτσι, Γκουερρίνι, Πάσκολι, Ντ’ Αννούντσιο, Παπίνι.

Η αγάπη για την ιταλική ποίηση και τη γειτονική χώρα που αισθάνονται οι Σωτήρης Παστάκας και Γιάννης Παππάς αποτελεί γνώμονα, όπως αναφέρουν οι ίδιοι, για τη δημιουργία του τόμου Ανθολογία ιταλικής ποίησης. Ταξίδι στην όμορφη χώρα106. Από τον Λεοπάρντι ώς τις μέρες μας είναι οι ποιητές που παρουσιάζονται στην έκδοση αυτή. Ανάμεσα στα μεταφρασμένα ποιήματα περιλαμβάνονται στίχοι των Λεοπάρντι, Καμπάνα, Γκάττο, Μοντάλε, Μερίνι, Παζολίνι, Παβέζε, Πέννα, Κουαζίμοντο, Σάμπα, Σμπάρμπαρο, Σερένι, Μαγκρέλλι, Ρουφφίλλι, Σπέκκιο, Τόνι. Ο τόμος αυτός είναι από τις πιο ολοκληρωμένες αλλά αναμφίβολα και από τις πιο μακροσκελείς εκδόσεις ανθολογίας ιταλικής ποίησης, δίνοντας την ευκαιρία στους Ελληνες αναγνώστες να γνωρίσουν τις σύγχρονες τάσεις της ιταλικής ποίησης και να ταξιδέψουν με στίχους στην όμορφη Ιταλία.

Τα τελευταία χρόνια η δημιουργία ηλεκτρονικών περιοδικών και η ανάπτυξη ιστοχώρων και ιστολογίων συμβάλλει στην προβολή της ιταλικής ποίησης στην Ελλάδα με εύκολη πρόσβαση σε μεταφράσεις και σχετικές μελέτες. Ο Διαπολιτισμός107 είναι ένα από τα πρώτα ηλεκτρονικά λογοτεχνικά περιοδικά στην ελληνική γλώσσα που ξεκίνησε τη διαδρομή του το 2003 με στόχο την παρουσίαση όλων των τάσεων και των φωνών που δραστηριοποιούνται στην σημερινή ελληνική και την ξένη λογοτεχνική πραγματικότητα. Σημειώνουμε επίσης το ηλεκτρονικό περιοδικό ποίησης ποιείν108 (εκδότες: Σωτήρης Παστάκας – Σπύρος Αραβανής), το ηλεκτρονικό περιοδικό για την ποίηση, το δοκιμιακό λόγο και τη λογοτεχνική μετάφραση poema109 (εκδότης-διευθυντής: Βασίλης Ρούβαλης), το ηλεκτρονικό περιοδικό του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης iti – Intercultural Traslation Intersemiotic110 (εκδότης-διευθυντής: Ελένη Κασάπη, διευθυντής της ενότητας “Μετάφραση ιταλικής λογοτεχνίας”: Ζ. Ζωγραφίδου), το ηλεκτρονικό περιοδικό του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης polyfilos111, και τα διάφορα ιστολόγια, όπως το Αλωνάκι της ποίησης112 (υπεύθυνος: Ν. Κεντρωτής) ή το pteroen113 (συντακτική ομάδα: Σπύρος Ηλιόπουλος-Εύη Μαλλιάρου-Νίκος Μελίδης) που αφιερώνουν σελίδες και ευνοούν την προβολή της ιταλικής ποίησης.

Από τη σύντομη αυτή επισκόπηση, όπως μπορεί κανείς να διαπιστώσει, είναι προφανές ότι η Ελλάδα γνωρίζει την ιταλική λογοτεχνία, κατά έναν μεγάλο βαθμό, μέσα από τις μεταφράσεις των λογοτεχνικών έργων της, και επαληθεύεται έτσι η διατύπωση ότι η μετάφραση ενός λογοτεχνικού βιβλίου αποτελεί ένα μέσον για τη γνωριμία του λογοτεχνικού αυτού βιβλίου με άλλες κουλτούρες και λαούς.

Η τύχη, λοιπόν, των ιταλικών ποιητικών κειμένων και λογοτεχνικών ρευμάτων στην Ελλάδα, είναι εύκολα αναγνωρίσιμη μέσα από τις μεταφράσεις τους οι οποίες αναπαράγουν, άλλες περισσότερο και άλλες λιγότερο, την πιστότητα και τη συναισθηματική φόρτιση του πρωτότυπου, θέμα που θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο ιδιαίτερης αναλυτικής περιγραφής και ερμηνείας. Οι μεταφράσεις έργων της ιταλικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα, διαμορφώνουν ένα πλαίσιο που ανταποκρίνεται σε γενικές γραμμές σ’ ολόκληρη την παραγωγή στον χώρο της ιταλικής ποίησης, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν ανεξερεύνητα κενά στον χώρο της ιταλικής ποιητικής παραγωγής, τα οποία χρήζουν εκτενούς αλλά και επικεντρωμένης έρευνας. Παρά ταύτα, ο Ελληνας αναγνώστης μπορεί να διαμορφώσει μέσω των μεταφράσεων μια ικανοποιητική εικόνα για την ιταλική ποίηση και να διακρίνει μέσα από τις μελέτες και τη μέχρι τώρα έρευνα τον ρόλο που διαδραμάτησαν Ιταλοί ποιητές στην εξέλιξη της ευρωπαϊκής και ειδικότερα της ελληνικής ποίησης.
[1] Βλ. Ζώζη Ζωγραφίδου, Η παρουσία της ιταλικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα (1900-1997). Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1999; Z. Zografidou, Voci italiane in Grecia, Roma, Aracne, 2013.

[2] Βλ. Mario Petrucciani, ‘προλογικό σημείωμα’ στο Γεράσιμος Γ. Ζώρας, Θύβρις. Σύλλαβος μελετημάτων του ελληνο-ιταλικού θεματολογίου, Αθήνα, Δόμος, 1999, σ.10; επίσης Γεράσιμος Γ. Ζώρας, Ιταλικοί αντικατοπτρισμοί. Η Ιταλία σε κείμενα Νεοελλήνων λογοτεχνών, προλογικό σημείωμα Τάσου Αθανασιάδη, Αθήνα, Δόμος, 1994, σ.9.

[3] Βλ. Κ. Θ. Δημαράς, «Ελληνοϊταλικοί δεσμοί στα χρόνια της παλλιγγενεσίας και του φιλελευθερισμού», Εκηβόλος, τχ.16-17, 1987, σσ.1805-1818; Γ. Θ. Ζώρας, «Η Επτάνησος και η ανάπτυξις της λογοτεχνίας αυτής» στο αφιέρωμα: «Εφτάνησα», Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1964; Γιωργής Κότσιρας, «Διάγραμμα της ιταλικής λογοτεχνίας και οι επιδράσεις της στη νεοελληνική» στο αφιέρωμα: «Η ελληνική λογοτεχνία και οι επιδράσεις των ξένων πνευματικών ρευμάτων», Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1987; Ε. Κριαράς, «Ιταλικές επιδράσεις σε παλαιότερα ελληνικά κείμενα», Νέα Εστία, τχ.1451, 1987, σσ.148-162; Πέτρος Λεκαπηνός, «Μερικές σκέψεις για τις αντιστοιχίες της ιταλικής και ελληνικής λογοτεχνίας στις δεκαετίες ’60 και ’70», Διαβάζω, τχ.76, 7 σεπτ.1983, σσ.10-11; Θέμις Σιαπκαρά-Πιτσιλίδου, «Ελληνικές μεταφράσεις του 16ου αιώνα από ιταλικά λυρικά ποιήματα», Νέα Εστία, τχ.1457, 1988, σσ.391-393; Panos Karaghiorgos, «Oι σχέσεις της νεοελληνικής ποίησης με την ιταλική», Atti del Convegno internazionale dedicato a Girolamo Comi, Lecce-Tricase-Lucugnano, 18-20 ottobre 2001, σσ.61-72; στη συνέχεια στην ιστοσελίδα http://karagiorgos.blog-net.ch/gr/articles-and-essays/the-relationship-of-modern-greek-poetry-with-italian/; Ζαχαρίας Ν. Τσιρπανλής, «Μορφωτική παρουσία και προπαγάνδα της Ιταλίας στη Θεσσαλονίκη (Μεσοπόλεμος-Κατοχή, 1928-1943)» στο Δωδώνη. Τεύχος πρώτο. Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, τόμος 16ος, Ιωάννινα, 1987, σσ.1-120; Βλ. επίσης την εισαγωγή της βιβλιογραφίας: Laura Oliveti, Bibliografia della letteratura neoellenica in Italia (1900-1972), Atene, Istituto Italiano di Cultura in Atene, 1974; Επίσης την εισαγωγή του Mario Vitti στο AA.VV., Testi letterari italiani tradotti in greco (dal’500 ad oggi». Atti del IV Convegno di Studi Neogreci (Viterbo 20,21,22 Maggio 1993), Messina, Rubbettino, 1994, σσ.3-6.

[4] Γιωργής Κότσιρας, ό.π., σσ.111-147; Κ. Θ. Δημαράς, ό.π., σσ.1805-1818.

[5] Λίνος Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα, Μορφωτικό Iδρυμα Εθνικής Tραπέζης, 1985, σ.53.

[6] Bλ.τη σχετική μελέτη Ζ. Ζοgrafidou, «Il sonetto italiano e la sua risonanza in Grecia», Tempo d’Incontri. Atti dei Seminari ‘Tempus’ JEP- 18101-2003 “New Curriculum Model for Italian Studies”, a cura di A. Gjurcinova e V. Zaccaro, comitato scientifico V. Zaccaro, A. Gjurcinova, Z. Zografidou, W.Weh­le, P. Koprda, Skopje, 2007, σσ.390-397; Αναδημοσ. στο Z. Zografidou, Voci italiane, ό.π., σσ.105-116.

[7] Βλ. «Ασμάτια Πετράρχου. Σονέττα XXXIV, XI, CVIII», μτφ. Σ.Δ. Αραβαντίνος, Εθνική Βιβλιοθήκη, φύλ.Θ’, 1871, σσ.330-331 και «Ασμάτιον Πετράρχου. Σονέττο CCCII», μτφ. Π.Μ[αταράγκας], Εθνική Βιβλιοθήκη, φύλ.Ε’, 1872, σ.199.

[8] Βλ. Διονυσίου Σολωμού Απαντα. Ποιήματα, τόμος πρώτος, επιμέλεια και σημειώσεις Λίνου Πολίτη, Ε’ έκδοση, Αθήνα, Ικαρος, 1986, σσ.311-314 και σσ.372-373; Απόσπασμα της ωδής δημοσιεύεται στην εφημερίδα Αιών, αρ.948 (1849).

[9] Βλ. Απαντα Αντωνίου Μάτεσι μετά ιστορικών προλεγομένων σημειώσεων και γλωσσαρίου, εν Ζακύνθω, επιμέλεια προλεγόμενα Σπυρίδων Δε Βιάζης, Αθήναι, εκ του τυπογραφείου ‘Ο Παρνασσός’, 1881, σ.123 και σσ.136-137.

[10] Κ. Μητσάκης, Ο Πετραρχισμός στην Ελλάδα. Ανθολογία ελληνικού σονέτου, Θεσσαλονίκη, 1973.

[11] «Francesco Petrarca», Νέα Εστία, τχ.1121, 15 μαρτ.1974, σσ.356-368; Περιλαμβάνεται η μελέτη Γ. Αθανασιάδης-Νόβας, «Francesco Petrarca (600ή επέτειος του θανάτου του)», σσ.356-365.

[12] «Πετράρχης», Διαβάζω, τχ.218, 28 ιουν.1989.

[13] Πετράρχης, Εικοσιπέντε σονέττα και δύο τραγούδια, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Κατερίνα Γλυκοφρύδη, Αθήνα, Εκδόσεις Γκοβόστη, 1990, σσ.105.

[14] Μαρία Σγουρίδου, «Η επίδραση του Δάντη στη Νεοελληνική λογοτεχνία», Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Θεσσαλονίκη, 1998.

[15] Ζ. Ζωγραφίδου, «Iστορία των μεταφράσεων της Θείας Κωμωδίας στην Ελλάδα», Επιστημονική Επετηρίδα Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. 2006-2007. Τόμος ΙΙΙ. Β’ μέρος (σε ψηφιακή μορφή), επιμέλεια Ε. Κασάπη, Θεσσαλονίκη, 2009; Αναδημοσ. στο Z. Zografidou, Voci italiane, ό.π., σσ.33-67; Z. Ζωγραφίδου – Ε. Κασάπη, «To 26o τραγούδι της Κόλασης. Παραδείγματα ελληνικών μεταφράσεων», Επιστημονική Επετηρίδα Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. 2006-2007. Τόμος ΙΙΙ. Β’ μέρος (σε ψηφιακή μορφή), επιμέλεια Ε. Κασάπη. Θεσσαλονίκη, 2009; Αναδημοσ. στο Z. Zografidou, Voci italiane, ό.π., σσ.69-104; Z. Zografidou, «La Divina Commedia tradotta in Grecia» in Dante. Rivista internazionale di studi su Dante Alighieri. Rivista annuale (2013).

[16] Eνδεικτικά αναφέρω τις μελέτες: Ν. Σταύρου, Μελέται επί των συγγραφών του Δάντη Αλιγγιέρη, Κέρκυρα, 1883. Η κόλασις του Δάντου. Μελέτη αναγνωσθείσα εν τω Φιλολογικώ Συλλόγω ‘Βύρων’ υπό Γ. Κ. Στρατήγη, Αθήναις, Τυπογραφείον Βαρβαρρήγου, 1878; Παύλος Νιρβάνας, «Δάντης Αλιγκέρης», Χαραυγή, τχ.3, 15 νοεμ.1910, σσ.36-7; Giuseppe Barone, «Ομηρος και Δάντης», Χαραυγή, τόμ.Β’, τχ.21, 15-31 αυγ.1911, σσ.33-35; Κωστής Παλαμάς, «Ο Δάντης εις την Ελλάδα», εφημ. Εμπρός, 6 μαρτ. 1918; Κωστής Παλαμάς, «Αι μεταφρασταί του Δάντου», εφημ. Εμπρός, 10 μαρτ. 1918; Κωστής Παλαμάς, «Δάντης», εφημ. Εμπρός, 11 ιαν.1915; Ν. Ποριώτης, «Γύρω στη Θεία Κωμωδία», Νέα Εστία, τόμ.17, 1935, σσ.292-295; Γεράσιμος Σπαταλάς, «Η Θεία Κωμωδία και οι στοχασταί της», Νέα Εστία, τόμ.17, 1935, σσ.340-343; Τζούλιο Καίμη, «Η ‘αγάπη’ στην ποίηση του Ιταλικού Μεσαίωνα και η γέννηση της Θείας Κωμωδίας», Νέα Εστία, τόμ.22, τχ.260, 1937, σσ.1551-1557; Αφιέρωμα «Ντάντε Αλιγκιέρι», Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1965, σσ.15-28; Filippo Maria Pontani, Fortuna neogreca di Dante, Roma, Italograeca 3, 1966; D. C. Hesseling, «Ο Δάντης στη Νεοελληνική Λογοτεχνία», μετάφραση και σχόλια Αλέκος Παπαγεωργίου, Παρνασσός, τχ.1, 1968; Letterio Augliera, In margine alla fortuna greca di Dante, Università di Padova. Istituto di Studi bizantini e neogreci, Quaderni 6, 1972; Mario Vitti, «Fortuna di Dante in Grecia», Enciclopedia Dantesca, vol. III, Roma, 1984, σσ.280; Anna Di Benedetto Zimbone, «Dante nell’Ottocento greco. Alcune traduzioni ancora sconosciute», Studi di Filologia Bizantina III, Catania, 1985, σσ.130-160; Aφιέρωμα «Δάντης», Διαβάζω, τχ.230, 1990.

[17] Δάντου Αλλιγιέρου, Θεία Κωμωδία, Μετάφρασις έμμετρος υπό Γεωργίου Εμμ. Αντωνιάδου, βραβευθείσα εν τω Οικονομείω Αγώνι, εν Αθήναις, εκ του τυπογραφείου Κ. Αντωνιάδου, 1881. Σημειώνουμε και την παλαιότερη έκδοση: Δάντου Αλιγιέρου, Της Θείας Κωμωδίας αποσπάσματα υπό Γ. Αντωνιάδου, Αθήναι, τυπογραφείον Ερμού, 1875.

[18] Δάντου, Ο Αδης, μετάφρασις Κωνσταντίνου Μουσούρου, εν Λονδίνω, Williams and Norgate, 1882; Δάντου. Το Καθαρτήριον, μετάφρασις Κ. Μουσούρου, εν Λονδίνω, Williams and Norgate, 1884; Δάντου, Ο Παράδεισος, μετάφρασις Κ. Μουσούρου, εν Λονδίνω, Williams and Norgate, 1885.

[19] Βλ. Roderick Beaton, Εισαγωγή στη Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία: ποίηση και πεζογραφία, 1821-1992; μετάφραση Ευαγγελία Ζούργου – Μαριάννα Σπανάκη, Αθήνα, Νεφέλη, 1996, σ.80. Η μετάφραση περιλαμβάνεται στο Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή, Απαντα φιλολογικά, ΙΒ’ τόμος, Αθήναι, 1885, σσ.3-220.

[20] Βλ. Γεράσιμος Σπαταλάς, «Μορφή της Θείας Κωμωδίας», Στο αφιέρωμα «Ντάντε Αλιγκιέρι», Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1965, σσ.11-14; Φώτης Γιοφύλλης, «Η Θεία Κωμωδία στη λογοτεχνία μας» στο αφιέρωμα «Ντάντε Αλιγκιέρι», Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1965, σσ.15-28; «Δάντης: αφιέρωμα», Διαβάζω, τχ.230, 1990; F. M. Pontani, ό.π., σσ.7-25.

[21] Βλ. Φώτης Γιοφύλλης, ό.π., σ.16; F. M. Pontani, ό.π., σ.7.

[22] Η Κόλασις του Δάντου: εξελληνισθείσα εμμέτρως και με σημειώσεις εξηγητικάς, ιστορικάς και φιλολογικάς αναπτυχθείσα κατά τα πέντε πρώτα άσματα υπό Παναγιώτη Βεργώτη, Κεφαλληνία, τυπογραφείον «Η Κεφαλληνία», 1865. Βιβλιοκρισία για την έκδοση και την μετάφραση βλ. στο περιοδικό Χρυσαλλίς, Γ’, 66, 1865, σ.567 με υπογραφή Γ.{;}.

[23] Βλ. «Η Κόλαση του Ντάντε, τραγούδι τέταρτο», μτφ. Π. Βεργωτή, Τέχνη, τχ.6, απρίλιος 1899.

[24] Φίλιππος Λούζης, «Ο θάνατος του κόμητος Ουγολίνου. Τεμάχιον άσματος XXXIII. Κόλασις», Πανδώρα, τχ.465, 1869, σσ.183-184.

[25] Ο Αδης του Δάντου εξελληνισθείς υπό Π.Ι.Μ. Κεφαλληνία, τυπογραφείον ‘Πρόοδος’, 1876.

[26] Βλ. Δ. Νικολαρείζης, Δοκίμια κριτικής, Β’ έκδοση, Αθήνα, Πλέθρον, 1983, σ.212; Επίσης βλ. F. M. Pontani, ό.π., σ.30.

[27] Κώστας Βάρναλης, Αρθρο στο Λεξικό Ελευθερουδάκη, τόμος ΚΒ’, 1928. Παραθέτει ο Γ. Βαλέτας στη μελέτη «Ο Σολωμός και η Νεοελληνική κριτική: μια σύντομη επισκόπηση των Σολωμικών Μελετών», στο αφιέρωμα Διονύσιος Σολωμός, Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1978, σ.157.

[28] Βλ. Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές. Δεύτερος τόμος (1948-1971), Δ’ έκδοση, Αθήνα, Ικαρος, 1981, σσ.368, σημ.252.2 και Δοκιμές. Πρώτος Τόμος, 388-92; Για τη σχέση του Καβάφη με Δάντη βλ. Ε.Π. Παπανούτσος, Παλαμάς, Καβάφης, Σικελιανός, 4η έκδοση, Αθήνα, Ικαρος, 1977, σ.179; Γ. Βρισιμιτζάκης, Οι κύκλοι της κολάσεως του Δάντη στην ποίηση του Καβάφη, Αλεξάνδρεια, 1926; Robert Liddell, Καβάφης: κριτική βιογραφία, μετάφραση Καίτη Λογοθέτη-Aντερσον, Αθήνα, Iκαρος, 1980, σσ.79, 105.

[29] Βλ. Γιώργος Σεφέρης, ό.π., σσ.368, σημ.253 (2*).

[30] Κανούντο, Η Δαντική Ψυχή, Eκδοση Αναγεννήσεως του Βιβλίου, Παρίσι, 1922. Αναφορά στο περιοδικό Ανθρωπότης, οκτ. 1922, σ.51. Σημειώνουμε επίσης ορισμένες αξιόλογες μελέτες: Κωστής Παλαμάς, «Δάντης», εφημ. Εμπρός, 13 ιουν.1921; Κωστής Παλαμάς, «Τα 600 του Δάντου», εφημ. Εμπρός, 5 σεπτ. 1921, 7 σεπτ. 1921, 9 σεπτ. 1921; Κωστής Παλαμάς, «Πως γνωρίζουμε το Dante», Ο Νουμάς, χρ.ΙΗ’, 10 οκτ.1921, σσ.93-95; 20 οκτ.1921, σσ.110-111; 1 νοεμ.1921, σσ.125-127; 1 δεκ.1921, σσ.158-160; Γεράσιμος Σπαταλάς, «Ο Ντάντε στα νεοελληνικά γράμματα: στοιχεία μελέτης», Μούσα τχ.2/26, σεπτ. 1922, σσ.22-24; Κωστής Παλαμάς, «Ο ρωμαντισμός του Δάντη», εφημ. Ελεύθερος Λόγος, 18 Φεβρ.1924; De Gourmont, «Ο Δάντης, η Βεατρίκη και η ερωτική ποίηση», μτφ. Π[έτρος] Χ[άρης], Νέα Εστία, τόμ.4, 1928, σσ.931-935.

[31] Βλ. σχετικά άρθρα: Ν. Πιμπλής, «Η Κρητική διάλεκτος και η ‘Θεία Κωμωδία’ του κ.Καζαντζάκη» [στα σημειώματα], Νέα Εστία, τόμ.17, 1935, σσ.443-445; Cristiano Luciani, «Kazantzakis traduttore di Dante», στο AA.VV., Testi letterari, ό.π., σσ.337-352.

[32] F. M. Pontani, ό.π., 1966, σσ.51-54; Τίμος Μαλάνος, Η ποίηση του Σεφέρη, Αλεξάνδρεια, 1955, σ.12.

[33] Βλ. Γιώργος Σεφέρης, «Στα 700 χρόνια του Δάντη», 15 μαρτ. 1946, στο Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές. Δεύτερος Τόμος (1948-1971), Δ’ έκδοση, Αθήνα, Iκαρος, 1981, σσ.249-282.

[34] Βλ. Γ. Σεφέρης, Τρία Κρυφά Ποιήματα, Αθήνα, Tυπογραφείο Γαλλικού Ινστιτούτου, Δεκέμβριος 1966; Γ. Σεφέρης, Ποιήματα, Αθήνα, Iκαρος, 1976, 348; R. Beaton, ό.π., 1966, σ.266.

[35] Στη Νέα Εστία στο Αφιέρωμα «Δάντης» στον τόμ.78, τχ.923, Χριστούγεννα 1965, δημοσιεύονται οι μελέτες: Μηνάς Δημάκης, «Δάντη Αλιγκιέρι (μια συνοπτική εικόνα)», σ.59; Μαργαρίτα Δαλμάτη, Dante Alighieri, αυτοβιογραφία και πλαίσιο από τη Θεία Κωμωδία»; στο περιοδικό Εποχές στο τχ.25, 1965, στο αφιέρωμα: «700 χρόνια από τη γέννηση του Δάντη» δημοσιεύονται οι μελέτες: Τ.Κ.Παπατσώνη, «Dante Alighieri (1265-1965)», σσ.3-13 και συνέχεια στο τχ.26, 1965, σσ.11-22; Umberto Cianciolo, «Η έλλογος ευσπλαχνία στον Ντάντε», μτφ. Στέλλα Ανδρικίδου, σσ.14-19; T.S.Eliot, «Ντάντε: δυο διδάγματα (μελέτη), σσ.20-21. Στο περιοδικό Επιθεώρηση Τέχνης στο τχ.130-2, 1965 στο «Μικρό αφιέρωμα στο Δάντη» δημοσιεύονται οι μελέτες: «Το εσωτερικό διάγραμμα της Θείας Κωμωδίας του Νίκου Καζαντζάκη», σσ.481-483; Maurice de Candillac, «Ο Δάντης Φιλόσοφος», μτφ. Μαρία Ρουμελιώτου, σσ.484-503; Antonio Gramsci, «Καβαλκάντε και Φαρινάτα: ένα σχόλιο στο X άσμα της Κόλασης», μτφ. Κώστας Κουλουφάκος, σσ.504-507. «Χρονολόγιο του Δάντη», σ.514. Σημειώνουμε επίσης ότι τον Μάιο του 1965 ο Ανδρέας Καραντώνης (στην εφημερίδα Ημέρα), ο Aγγελος Τερζάκης (στο Βήμα) και ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος (στην Ελευθερία) δημοσιεύουν τα δικά τους άρθρα για τον Dante. [Βλ. F.M.Pontani, ό.π., 1966, σ.59].

[36] Η Ακαδημία Αθηνών, τιμά τον ποιητή στις 4 Δεκεμβρίου 1965 παρουσία του τότε πρωθυπουργού Γ.Αθανασιάδη-Νόβα με τελετή κατά τη διάρκεια της οποίας στήνεται προτομή του Dante δίπλα σ’ αυτές του Σωκράτη, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη στην μεγάλη αίθουσα τελετών της Ακαδημίας, βλ. F. M. Pontani, ό.π., 1966, σ.70; Παράλληλα η Εταιρεία «Τέχνη» Θεσσαλονίκης και το Ιταλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης διοργανώνουν εκδηλώσεις με ομιλίες, βλ. Χρήστος Καρούζος, Dante: de vulgari eloquentia, Αθήνα, Ερμής, 1972, σ.36. [Ομιλία που έγινε στην Αθήνα στην Ακαδημία Αθηνών στις 22 Ιανουαρίου 1966 και στην Εταιρία ‘Τέχνη’ Θεσσαλονίκης στις 7 Μαρτίου 1966. Ενα μέρος της ομιλίας περιλαμβάνεται στον τόμο Προσφορά εις τον Dante που εξέδωσε η Ιταλική Πρεσβεία στην Αθήνα το 1966, σσ.112-122]. Επίσης Προσφορά στον Δάντη. Στην έβδομη εκατονταετηρίδα από τη γέννησή του, Θεσσαλονίκη, Ιταλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, 1966. [Περιλαμβάνει ομιλία του E. Taddeo και απόσπασμα στα ιταλικά από τη Θεία Κωμωδία στα ιταλικά το οποίο ακολουθεί μετάφρασή του από τον Ν. Καζαντζάκη].

[37] D. C. Hesseling, «Ο Δάντης στη Νεοελληνική Λογοτεχνία», μτφ. Αλέκος Παπαγεωργίου, Παρνασσός, τχ.10, 1968, σσ.71-83; Η μετάφραση της μελέτης εκδίδεται σχολιασμένη στην Αθήνα την ίδια χρονιά.

[38] Ν. Βαγενάς, «Γύρω από μερικούς δαντικούς ήχους στον Σολωμό», Παρνασσός, τχ.10, 1968, σσ.207-216.

[39] F. M. Pontani, ό.π.,1966, σσ.55-56.

[40] Γ. Σταυρόπουλος, «Ντάντε και Βεατρίκη». Νέα Εστία, τόμ.68, 1960, σσ.1296,1368,1439 και Γ.Σταυρόπουλος, Νύχτες με τον Ντάντε, Αθήνα, Κλειονής, 1964.

[41] Γεώργιος Θ. Ζώρας, «Παλαιότεραι επιδράσεις του Δάντου εις την Νεοελληνικήν Λογοτεχνίαν», Νέα Εστία τόμ.71, τχ.837, 1962, σσ.724-726.

[42] Βλ. Κ. Θ. Δημαράς, «Ελληνοϊταλικοί δεσμοί στα χρόνια της Παλιγγενεσίας και του Φιλελληνισμού», Εκηβόλος τχ.16-17, 1987, σσ.1805-1818.

[43] Βλ. Κωστής Παλαμάς, «Ιούλιος Τυπάλδος», στα Απαντα, τόμ.8ος, σσ.285-310.

[44] Απαντα τα Φιλολογικά Αλεξάνδρου Ρίζου του Ραγκαβή, τόμ.Στ’, Ζ’, εν Αθήναις, τύποις Ελληνικής Ανεξαρτησίας, 1875. Βλ. επίσης Costantino Nikas, «Fortuna della Gerusalemme liberata in Grecia», Miscellanea neogreca, Atti del I Convegno Nazionale di Studi Neogreci (Palermo 17-19 Maggio 1975), Palermo, 1976, σσ.83-88; Costantino Νikas, «Μια μετάφρασι της Ελευθερωθείσης Ιερουσαλήμ του Τορκουάτου Τάσσου στην καθαρεύουσα», Παρνασσός, τχ.17, 1975, σσ.457-466.

[45] Βλ. Κ. Θ. Δημαράς, ό.π, 1987, σ.215.

[46] Βλ. «Επτανησιακά μελετήματα», Σπουδαστήριον Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, τόμ.Α’, Αθήναι, 1960, σσ.7-120; Κώστας Στεργιόπουλος, «Η Επτανησιακή Σχολή [γραμματολογικό σχεδίασμα]» στο αφιέρωμα «Εφτάνησα», Νέα Εστία, Χριστούγεννα 1964, σσ.67-82; Διονύσης Σέρρας, Βιβλιογραφικά για τον Ανδρέα Κάλβο και τον Ούγο Φώσκολο. Καταγραφή κειμένων από εφημερίδες και περιοδικά της Ζακύνθου, Αθήνα, Εκδόσεις Περίπλους, 1992.

[47] Γιωργής Κότσιρας, «Διάγραμμα της ιταλικής λογοτεχνίας και οι επιδράσεις της στη Νεοελληνική», ό.π., σσ.143-144; Βλ. επίσης τις μελέτες: Κ. Θ. Δημαράς, ό.π., 1987, σσ.217-220; Π.Δ.Μαστροδημήτρης, Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλολογία, Εκτη έκδοση, Αθήνα, Δόμος, 1996, σ.136; Δ. Νικολαρείζης, 1983, σσ. 214, 260. Το δοκίμιο του Νικολαρεϊζη το οποίο περιλαμβάνεται στο βιβλίο του με τίτλο «Λίγα λόγια για το ύφος και για τον Κάλβο» αναφέρεται στον Φώσκολο και στις σχέσεις Κάλβου-Φώσκολου; Για πρώτη φορά δημοσιεύτηκε σε τρεις συνέχειες στα φύλλα της Καθημερινής στις 5,7,8 Νοεμβρίου 1961; Δημήτρης Τζιόβας, Μετά την αισθητική: θεωρητικές δοκιμές και ερμηνευτικές αναγνώσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα, Γνώση, 1987, σσ.153, 156. Ο Κάλβος, πρέπει να σημειώσουμε δέχεται επίσης επίδραση από την ποίηση του Δάντη Dante και του Πετράρχη. Βλ. σχετικά τη μελέτη F. M. Pontani, ό.π., 1966, σσ.35-36.

[48] Βλ. Ν. Βαγενάς, ό.π., 1980, σ.297.

[49] Βλ. τη μελέτη: Χρυσαφίνα Νίνα Κονδυλίου, Ούγος Φώσκολος. Εθνικά ιδεώδη και ποιητικά μοτίβα εις τα έργα του αθάνατου έλληνος ποιητού, Θεσσαλονίκη, 1968.

[50] Βλ. τις μελέτες Γλυκερία Πρωτοπαππά-Μπουμπουλίδου, «Οι Τάφοι του Φώσκολου, 160 χρόνια από την έκδοσι», Παρνασσός, τχ.9, 1967, σσ.235-240; Γλυκερία Πρωτοπαππά-Μπουμπουλίδου. «Επτανήσιοι μεταφρασταί των «Τάφων» του Φώσκολου». Πρακτικά Τρίτου Πανιονίου Συνεδρίου, τόμος Β’, Αθήναι, 1969, σσ.202-223. Στη μελέτη αξιολογούνται μεταφράσεις των «Τάφων» που έγιναν από τους Επτανήσιους μεταφραστές Γ. Κάλο, Αντ. Μάτεσι, Μαθ. Δουμενεγίνη, Π. Κοκκόλη, Φρ. Καρρέρ, Γ.Καλοσγούρο, Λορέντζο Μαβίλη, Δ. Δάση και γίνεται αντιπαραβολή μετάφρασης και ιταλικού κειμένου κατά στίχο. Ως αξιολογότερη κρίνεται η μετάφραση του Γ.Καλοσγούρου.

[51] Filippo Maria Pontani, Foscolo e il greco moderno, Roma, Italograeca 1, 1964.

[52] Στη Νέα Εστία στο «Αφιέρωμα στον Ούγο Φώσκολο: 200 χρόνια από τη γέννησή του (1778-1978)», τόμ.104, τχ. 1229,1978 δημοσιεύονται οι μελέτες: Πέτρος Χάρης, «Ούγος Φώσκολος: 200 χρόνια από τη γέννησή του», σ.1183; Natalino Sapegno, «Η φύση του Φώσκολου και η ποιητική του», μτφ. Εσπέρια Καπόγλου-Σουρβίνου, σσ.1184-1198; Διονύσιος Σολωμός. «Εγκώμιο για τον Ούγο Φώσκολο», μτφ. Λίνος Πολίτης με συνεργασία του Γ. Ν. Πολίτη, σσ.1199-1215; Γ. Ε. Τιπάλδος, «Η γενεαλογία και το οικόσημον του Φώσκολου», σσ.1238-1240; Δημήτρης Γιάκος, «Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος για τον Φώσκολο», σσ.1247-1248; Γεράσιμος Σπαταλάς, «Οι αυτοπροσωπογραφίες του Φώσκολου», σσ.1249-1250; στα Αιολικά γράμματα αρ.47-48 (IX-XII.1978), στο αφιέρωμα «Σολωμός-Φώσκολος» δημοσιεύονται το ποίημα που έγραψε το 1828 ο Διονύσιος Σολωμός «Στο θάνατο του Ούγου Φώσκολου», μτφ. Μαργαρίτα Δαλμάτη, σ.298 και το δοκίμιο του Κώστα Βάρναλη «Ο αισθητικός ωφελιμισμός του Φώσκολου», σσ.305-312; Βλ. επίσης Aννα Πλαίσα-Αντωνοπούλου, Νικόλαος Ούγος Φώσκολος: ο αδικημένος ελληνοϊταλός ποιητής: 200 χρόνια από τη γέννησή του, 1778-1978, Αθήνα, 1978; Βιβλιοκριτική από τον Ανδρέα Καραντώνη στη Νέα Εστία, τχ.1246, 1979, σσ.838-839.

[53] Βλ. τις μελέτες: «Τradurre poesia e della fortuna di Leopardi in Grecia» στον τόμο των πρακτικών της διεθνούς συνάντησης ‘Giacomo Leopardi nel mondo, Macerata, 2/10/1991′, Centro Nazionale Studi Leopardiani, Recanati, 1995; Φ. Γκικόπουλος, «Bibliografia Leopardiana in Lingua Greca», Studi Leopardiani: Quaderni di filologia e critica leopardiana τχ.8, 1996, σσ.11-3; Τζιάκομο Λεοπάρντι, Αναμνήσεις, φιλολογική επιμέλεια και μετάφραση Φ. Γκικόπουλος, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2001, σσ.30; Z. Zωγραφίδου, «O Tζιάκομο Λεοπάρντι στον ελληνικό χώρο. Απόπειρα βιβλιογράφησης» στο http:// www. diapolitismos.gr/epilogi/ keimeno.php? id= 4&id_leimeno=505 & id_atomo=379> ; Ζ. Ζografidou, «O Tζιάκομο Λεοπάρντι στον ελληνικό χώρο. Απόπειρα βιβλιογράφησης» στο Z.Zografidou, Voci italiane, ό.π., σσ. 131-142.

[54] Κωστής Παλαμάς, «Ο Λεοπάρδης», εφημ. Εμπρός,17 Ιουν.1916; Κωστής Παλαμάς, «Eνας λεοπαρδινός ποιητής [Δ. Παπαρρηγόπουλος]». Ημερολόγιον Ποικίλη Στοά, Ι.Αρσένη, 1914, σσ.307-317. Η μελέτη ξανατυπώθηκε στο βιβλίο: Κωστής Παλαμάς, Πεζοί Δρόμοι Γ’. Κάποιων νεκρών η ζωή: Προλεγόμενα – Παπαρρηγόπουλος – Βλάχος – Βερναρδάκης – Μοreas – Παπαδιαμάντης – Καρκαβίτσας – Μαβίλης – Δεληγιώργης – Θεοτόκης – Φουτρίδης – Richepin – Shakespeare – [Swinburne] -Mistral – Πορφύρας, Αθήναι, Εκδοτικός Οίκος Πέτρου Δημητράκου Α.Ε., 1934, σσ.198.

[55] Θεόδωρος Μακρής, «Ιάκωβος Λεοπάρντη (1798-1837). Ο Μεγάλος Ιταλός ποιητής του Πεσσιμισμού», Νέα Εστία τόμ.74, τχ.864 (1963) 862-872.

[56] Γιώργος Σαραντάρης, «Σημειώσεις στα ποιήματα του Λεοπάρντι», Παρνασσός, τχ.10, 1968, σσ.116-20. [Περιλαμβάνει «σημειώσεις» γραμμένες ιταλικά από το περιοδικό Olimpo (1937) και ανέκδοτη «Σημείωσις» για την ιταλική ποίηση μετά τον Leopardi].

[57] Φωφώ Μιλτιάδου Μαλαίνου, Στοχασμοί: επιλογή στοχασμών, Αθήναι, 1974.

[58] Φαίδρα Ζαμπαθά- Παγουλάτου, Τζιάκομο Λεοπάρντι (1798-1837), Αθήνα, 1977.

[59] Βλ. Ελευθερία Οικονομίδου, «Vigny-Leopardi: η στάση τους μπροστά στην ανθρώπινη μοίρα», Εκηβόλος, τχ.12, 1983, σσ.993-1007.

[60] Στη Νέα Εστία τόμ.123, τχ.1461, 1988 παράλληλα με τη δημοσίευση αξιόλογων μεταφράσεων δημοσιεύονται οι μελέτες: Ε. Ν. Μόσχος, «Το αφιέρωμα» [πρόλογος για το αφιέρωμα στον Giacomo Leopardi», σ.632; Γιωργής Κότσιρας, «Giacomo Leopardi-Ο ιδιοφυής ποιητής», σσ.633-7; Μαργαρίτα Δαλμάτη, «Τζιάκομο Λεοπάρντι», σσ.638-648; Mario Luzi, «Ποίηση και φιλοσοφία στον Λεοπάρντι» [ομιλία του ποιητή Mario Luzi στο Recanati, τον Ιούν.1987 για τα 150 χρόνια από τον θάνατο του Giacomo Leopardi], μτφ. Εσπέρια Καπόγλου-Σουρβίνου, σσ.649-655.

[61] Christos Bintoudis, Leopardi in Grecia, introduzione di Novella Bellucci, Roma, Bulzoni, 2012, σσ.384.

[62] Βλ. Evripidis Garantudis, «Martzokis e Carducci» στο ΑΑ.VV., Italia e Grecia: due culture a confronto. Atti del III Convegno Nazionale di Studi Neogreci (Palermo: 19-20 Ottobre 1989, Catania: 21 Ottobre 1989). Palermo, 1991, σσ.71-80; Ευριπίδης Γαραντούδης, «Μαρτζώκης και Carducci: συμβολή στην Ιστορία της Ελληνικής βάρβαρης ποίησης», Περίπλους, τχ.28-29, 1991, 36/4.

[63] Βλ. Ευριπίδης Γαραντούδης, ό.π., 35/3-55/23.

[64] Κωστής Παλαμάς. «Καρντούτσης». Ο Νουμάς χρ.Ε’, 234, 1 Φλεβάρη 1907. Ο Παλαμάς υπογράφει ως Μ.

[65] Βλ.μελέτη: «Ιωσίας Καρδούτσι (βιογραφία)», Πινακοθήκη, τχ.73, Μάρτ.1907, σ.2.

[66] Βλ. Ευριπίδης Γαραντούδης, ό.π., 52/20, σημ.20.

[67] Α. Τυπάλδος-Μπασιάς, Ιωσίας Καρδούτσης και Ελληνικαί ανοίξεις, εν Αθήναις, 1910; Το 1931 ο Κώστας Καιροφύλας, σε σχετικό άρθρο του «Ο Καρντούτση και η Ελλάδα», στη Νέα Εστία (τχ.9, 1931, σσ.471-475) διατυπώνει ότι η μετάφραση των ποιημάτων «Primavere Elleniche» που περιλαμβάνονται στη μελέτη αυτή έχουν γίνει από τον Στέφανο Μαρτζώκη με εντολή του Μπασιά; Βλ. επίσης τη μελέτη «Ιωσίας Καρδούτσης» στο περιοδικό Ο Καλλιτέχνης, αρ.8, 1910, σσ.257-258. Η μελέτη περιέχει βιογραφία και ανάλυση του ποιητικού έργου του ιταλού ποιητή και παραθέτονται αποσπάσματα από τις μεταφρασμένες ωδές που περιέχονται στο βιβλίο του Α. Τυπάλδου-Μπασιά.

[68] Για τη μορφή και την τύχη του Ουγκαρέττι στην Ελλάδα παραπέμπω στις μελέτες: F. M. Pontani, «Η σύγχρονη ιταλική λογοτεχνία», Νέα Εστία τόμ.21, 1937, σσ.785-6; F. M. Pontani, Fortuna greca di Ungaretti, Padova, Liviana, 1972; Mario Vitti, «Due note e due asterischi su Ungaretti in Grecia», [ανάτυπο από το περιοδικό Prospetti, 28, Dicembre 1972, pp.53-4], Roma, Fratelli Palombi; F.M.Pontani, «Ungaretti e la Grecia», AA.VV., Atti del Convegno Internazionale su Giuseppe Ungaretti (Urbino 3-6 Ottobre 1979), a cura di C. Bo, M.Petrucciani, M. Bruscia, M. C. Angelini, E. Cardone, D. Rossi, Urbino, 1981, σσ. 583-595; Paola Maria Minucci, «Ungaretti in Grecia» στο AA.VV., Testi letterari, ό.π., σσ.352-362; Gennaro D’Ippolito, «Traduzioni in parallelo: l’Inno alla morte di Ungaretti nelle versioni di Dalmati ed Elitis» στο AA.VV., Testi letterari, ό.π., σσ.363-374.

[69] Βλ. Mario Vitti, Η γενιά του Τριάντα: ιδεολογία και μορφή, Αθήνα, Ερμής, 1982, σ.89.

[70] Λ. Πολίτης, ό.π., 1985, σ.300.

[71] Βλ. R. Beaton, ό.π., σ.209.

[72] Βλ. Αντρέας Καραντώνης, Α’. Εισαγωγή στη Νεότερη Ποίηση. Β’. Γύρω από τη Σύγχρονη Ελληνική Ποίηση, 7η έκδοση βελτιωμένη, Αθήνα, Παπαδήμας, 1990, σ.238.

[73] Για τις σχέσεις της ποίησης του Σαραντάρη με την ποίηση του Ungaretti και του Leopardi βλ.τις μελέτες: F. M. Pontani, Fortuna greca di Ungaretti, Padova, Liviana, 1972, σ.15; Αλέξανδρος Αργυρίου, «Εισαγωγή στη νεωτερική ελληνική ποίηση» στο Η ελληνική ποίηση: ανθολογία γραμματολογία, Αθήνα, Σοκόλης, 1979, σ.134.

[74] Mario Vitti, «Due note», ό.π.

[75] Βλ. Αντρέας Καραντώνης, Φυσιογνωμίες Β’, Αθήνα, 1960, σ.246; Αλέξανδρος Αργυρίου, ό.π., 1979, σ.134; Αντρέας Καραντώνης, Α’. Εισαγωγή στη Νεότερη Ποίηση. Β’. Γύρω από τη Σύγχρονη Ελληνική Ποίηση, 7η έκδοση βελτιωμένη, Αθήνα, Παπαδήμας, 1990, σ.246.

[76] Βλ. F. M. Pontani, ό.π., σ.65.

[77] Βλ. A. Corra, Omaggio a Seferis, Padova, 1970, σσ.197-232. Μας παραπέμπει ο Pontani, ό.π., 67, σημ.10. Βλ. επίσης το άρθρο: Μάκης Τρικούκης, «Σεφέρης και Μοντάλε» στο Αφιέρωμα «Γιώργος Σεφέρης», Διαβάζω, αρ.142, 1986, σσ.126-129. To άρθρο αναφέρεται στα κοινά στοιχεία της ποίησης των ποιητών και παραθέτονται αποσπάσματα από μεταφράσεις που περιέχονται στο βιβλίο: Eugenio Montale, Poesie: το ιταλικό κείμενο 13 ποιημάτων του Eugenio Montale συνοδευόμενον υπό μεταφράσεων, μτφ. Δ. Νικολαρεϊζης – Κ. Αλέπης – Μ. Δαλμάτη, πρόλoγ. Γιώργου Αθάνα, Αθήνα, Ιταλικό Ινστιτούτο Αθηνών, 1962; C. Stevanoni, Fortuna greca di Montale, Padova, 1973.

[78] Στέλιος Κάτσικας. 3 Ιταλοί ποιητές: Πιέρ Πάολο Παζολίνι, Γκιουζέπε Ουγκαρέττι, Σαλβατόρε Κουαζίμοντο, Αθήνα, Αιγόκερως, 1982, σ.41.

[79] Βλ. Γ. Βαλέτας, «Διάγραμμα βιογραφικής χρονολογίας», στο αφιέρωμα «Οδυσσέας Ελύτης» στο περιοδικό Αιολικά Γράμματα, τόμ.Η’, τχ.43-4, Γενάρης-Απρίλης 1978, σσ.174-8; Αλέξανδρος Αργυρίου, «Εισαγωγή στη νεωτερική ελληνική ποίηση», ό.π., σ.172; Mario Vitti, Οδυσσέας Ελύτης: κριτική μελέτη, Αθήνα, Ερμής, 1986.

[80] Οδυσσέας Ελύτης, Δεύτερη γραφή (Arthur Rimbaud-Comte de Lautreamont-Paul Eluard-Pierre Jean Jouvre-Giuseppe Ungaretti – Federico Garcia Lorca – Vladimir Maiakovski), Αθήνα, Ικαρος, 1976; Βλ. επίσης τις μελέτες: Γ. Βαλέτας, «Το μεταφραστικό έργο του Ελύτη» στο αφιέρωμα «Οδυσσέας Ελύτης» στο περιοδικό Αιολικά Γράμματα, τόμ.Η’, τχ.43-4, Γενάρης-Απρίλης 1978, σσ.131-135; Γ. Βαλέτας, «Εργογραφία και βιβλιογραφία Ελύτη», ό.π., σσ.179-184; Paola Maria Minucci, «’Sentimento del tempo’ in Ungaretti, Kavafis, Elitis» στο ΑΑ.VV., Italia e Grecia, ό.π., σσ.169-179.

[81] Οδυσσέας Ελύτης, Δεύτερη γραφή, ό.π., εισαγωγή, σσ.9-11.

[82] Βλ. μελέτες: Giuseppe Ungaretti, «Η ελευθερία είναι δυνατή», μτφ. Γ. Π., Νέα Εστία, τόμ.52, 1952, σσ.1360-1361; Αρης Δικταίος, «Giuseppe Ungaretti» [μελέτη για τη ζωή και το έργο του ιταλού ποιητή], Καινούργια Εποχή, Φθινόπωρο 1956, σσ.198-201; Εύα Κόππ, «Ungaretti, αειθαλής», Νέα Εστία, τόμ.87, τχ.1027, 15 Απρ.1970, σσ.540-541; Μαργαρίτα Δαλμάτη, «Giuseppe Ungaretti (1888-1970)», Νέα Εστία, τόμ.88, τχ. 1032 (1 Ιουλ.1970) 874-879; Εύα Κόππ, «Οι τελευταίες ημέρες του [Ungaretti]», Νέα Εστία, 1 ιουλ.1970, σ.879.

[83] Giuseppe Ungaretti, Ποιήματα, μετάφραση σημειώσεις χρονολόγιο Φοίβος Ι. Πιομπίνος, Αθήνα, Iκαρος, 2001, σσ.402; επίσης Giuseppe Ungaretti, Eνδεκα ποιήματα, μτφ. Φοίβος Ι. Πιομπίνος – Paola Maria Minucci, Αθήνα, Εκδόσεις Οδός Πανός, 1996.

[84] Στη Νέα Εστία τόμ.60, τχ.704 (1956) 1511-2, στα «Σημειώματα» γίνεται αναφορά από τον Γ.Π. σε εκδήλωση που διοργάνωσε παρουσία του ποιητή το Ιταλικό Ινστιτούτο Αθηνών την Τρίτη 16.1.1956; Βλ. επίσης τις μελέτες: Z. Zografidou, «Quasimodo e le sue traduzioni in Grecia» στο Nell’antico linguaggio altri segni. Salvatore Quasimodo poeta e critico, a cura di G. Baroni, numero monografico di Rivista di Letteratura Italiana tom.XXI, vol.1-2 (2003), σσ.497-505; αναδημ. στο Ζ. Ζοgrafidou, Voci italiane, ό.π., σσ.221-232; Ζ. Ζοgrafidou, «Οι ελληνικές μεταφράσεις των ποιημάτων του Σαλβατόρε Κουαζίμοντο. Η περίπτωση του ποιήματος ‘Εd è subito sera’» στο Ζ. Ζοgrafidou, Voci italiane, ό.π., σσ.233-242; Ζ. Ζοgrafidou, «Πίνακας ελληνικών μεταφράσεων των ποιημάτων του Σαλβατόρε Κουαζίμοντο» στο Ζ. Ζοgrafidou, Voci italiane, ό.π., σσ.243-287.

[85] Βλ. Α. Α. Παπανδρέου. «Salvatore Quasimodo: βραβείο Νόμπελ για τη Λογοτεχνία 1959» στην επιφυλλίδα «Το δεκαπενθήμερο», Νέα Εστία, τόμ.66, τχ.779, 1959, σσ.1625-1631.

[86] Βλ. Κούλης Αλέπης, «Ο ποιητής Σαλβατόρε Κουαζίμοντο», Παρνασσός τχ.2, 1960, σσ.225-230; Μαρία Μαντουβάλου, «Μια επέτειος: Salvatore Quasimodo», Παρνασσός, 1971, σσ.533-545.

[87] Σαλβατόρε Κουαζίμοντο, Ποιήματα, μτφ. Σπύρος Γκίνης, Αθήνα, Νέα Τέχνη, 1972.

[88] Σαλβατόρε Κουαζίμοντο, Κι αμέσως βραδιάζει, μετάφραση-εισαγωγή-επιμέλεια Ευριπίδης Γαραντούδης, Αθήνα, Πατάκης, 1999, σσ.187.

[89] Domenico Lattanzio, «O Γκοτσάνο και η ιταλική ποίηση του 1900», μτφ. Στέλλα Α. Ανδρικίδου, στη στήλη «Χρονικά», Εποχές, 44, 1966, σσ.557-559.

[90] Filippo Maria Pontani, «Ο ποιητής του σκιόφωτος» [επιστολή για στίχους του Corazzini και του Σαραντάρη], Νέα Εστία, τόμ.71, τχ.837, 1962, σ.778.

[91] Eugenio Montale, «Φανταστική συνέντευξη»[δοκίμιο], μτφ. Μάριος Λυκούδης, Λέξη, τχ.4, 1981, σσ.310-315; Στέφανος Ροζάνης, «Ο μυστικισμός της καθημερινότητας. Eugenio Montale: 1896-1981», Νέα Εστία, τχ.1303, 1981, σσ.1412-1413; Μάκης Τρικούκης, «Σεφέρης και Μοντάλε», Διαβάζω, τχ.142, Απρ.1986, σσ.126-9; Ζήσιμος Λορεντζάτος, «Τα Ξένια του Μοντάλε» [δοκίμιο], Εκηβόλος, τχ.16-17, 1987, σσ.1605-1614.

[92] Βλ. τη μελέτη της Μαργαρίτας Δαλμάτη, «Ευγένιος Μοντάλε», Καινούργια Εποχή, Φθινόπωρο 1956, σσ.187-201; Μαργαρίτα Δαλμάτη, «Eugenio Montale, βραβείο Νόμπελ της λογοτεχνίας για το 1975», Νέα Εστία, τχ.1160, 1976, σσ.1542-1544; Επίσης βλ.την εισαγωγή του Νίκου Αλιφέρη «Ο θαυμαστός κόσμος του Ευγενίου Μοντάλε» στο βιβλίο Φινιστέρε και άλλα ποιήματα που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Aγρα; [Ανυπόγραφο], «Αναφορά στο θάνατο του ποιητή Eugenio Montale», Νέα Εστία,1302, 1981, σσ.1361.

[93] Σουπιοκόκαλα, εισαγωγή-μετάφραση Παν. Χρ. Χατζηγάκης, Αθήνα, Αστρολάβος Ευθύνη 31, 1987; Φινιστέρε και άλλα ποιήματα, εισαγωγή-μετάφραση Νίκος Αλιφέρης, Αθήνα, εκδόσεις Aγρα, 1995, σσ.134.

[94] Ευγένιος Μοντάλε, Μοττέττι 20 ερωτικά ποιήματα, μτφ. Γιάννης Η. Παππάς, εισαγωγή Massimo Cazzulo, Αθήνα, Οδός Πανός, 2008, σσ.127.

[95] Ανθοδέσμη από τη Ρώμη και την Ιταλία: μεταφράσεις, μτφ. Γεράσιμος Σπαταλάς, Αθήναι, Ι. Ν. Σιδέρης, 1924, σσ.157.

[96] Αυσονία: γράμματα και τέχναι εις την Σύγχρονον Ιταλίαν (1900-1950), επιμέλεια του Bruno Lavagnini, Αθήνα, Εκδόσεις Ιταλικού Ινστιτούτου Αθηνών, 1961, σσ.307-334.

[97] Από την ιταλική ποίηση, επιλογή-εισαγωγή-απόδοση Παν. Χρ. Χατζηγάκη, Αθήνα, 1976, σ.109.

[98] Σύγχρονη ιταλική ποίηση: ανθολογία σε γλώσσα ελληνική και ιταλική: κορυφαίοι και άλλοι ιταλοί ποιητές, επιλογή-μτφ. και κριτικά σχόλια Λάμπρος Μάλαμας, Αθήνα, Ελεύθερο Πνεύμα, 1984, σσ.160.
[99] «La poesia italiana, dal dopoguerra ad oggi, tradotta in neogreco», στoν τόμο Αtti del Convegno Internazionale degli Italianisti dell’Europa Centrale ed Orientale, Budapest, 1991; «Ιταλική ποίηση και οικολογία. Από τον Λεοπάρντι στον Γκοβάνι, από τον Μοντάλε στους ποιητές της τέταρτης γενιάς», Παρατηρητής, καλοκαίρι 1993, τχ. 21-22; «Μεταφράζοντας ποίηση ή γύρω από την τύχη των ιταλών ποιητών στην Ελλάδα», Πόρφυρας, Κέρκυρα, τχ.69, απρίλ.-ιούν. 1994; «Ποίηση και αναγκαιότητα», Ελίτροχος, Πάτρα, καλοκαίρι 1997, τχ.11.

[100] Μορφές και τάσεις της ιταλικής ποίησης του 20ού αιώνα, επιλογή-μτφ. Φοίβος Γκικόπουλος, Θεσσαλονίκη, University Studio Press,1989, σσ.85.

[101] Γεράσιμος Γ. Ζώρας, Φιλολογικά μελετήματα, Αθήνα, Δόμος, 1993, σσ.284.

[102] Γεράσιμος Γ. Ζώρας, Ιταλικοί αντικατοπτρισμοί, ό.π.

[103] Γεράσιμος Γ. Ζώρας, Αυσονία. Μελετήματα ελληνο-ιταλικού θεματολογίου, Αθήνα, Δόμος, 2000, σσ.165.

[104] Γεράσιμος Γ. Ζώρας, Θύβρις, ό.π., σσ.543.

[105] Γεράσιμος Γ. Ζώρας, Ιταλοί λογοτέχνες στο έργο του Παλαμά, Αθήνα, Δόμος, 2004, σσ.125.

[106] Ανθολογία ιταλικής ποίησης. Ταξίδι στην όμορφη χώρα, επιμ. Σωτήρης Παστάκας – Γιάννης Η. Παππάς, Αθήνα, Εκδόσεις Οδός Πανός, 2011, σσ.463.

[107] http://www.diapolitismos.net/

[108] http://www.poiein.gr/

[109] http://www.poema.gr/

[110] http://ejournals.lib.auth.gr/iti/

[111] http://ejournals.lib.auth.gr/poliphilos/index

[112] http://alonakitispoiisis.blogspot.gr/

[113] http://pteroen.wordpress.com/