Ναυάγια στο βυθό της θάλασσας και της μνήμης μας

 Ψυχές-σκιές σε βαθιά νερά.

Η ανταρσία στο “Ελληνικό Χωριό”

 

γράφει και φωτογραφίζει ο Μανώλης Δημελλάς

Διαβάστε όλη την εργογραφία του Μανώλη Δημελλά  στο 24grammata.com κλικ εδώ

Οι τραγικές στιγμές στην ιστορία συνήθως κρύβονται στη σκιά, δεν θέλουμε να μιλάμε, ούτε και να τις φέρνουμε στη μνήμη.

Σκεπάζονται από μια περίεργη λησμονιά, που πολλές φορές μυρίζει θάνατο. Κι αν στα δικά μας, τα τωρινά χρόνια, οι λέξεις όπως πόλεμος, μάχες ή νεκροί και πετσοκομμένοι τραυματίες, φτάνουν στα μάτια μας με χρωματιστές εικόνες, αρκεί ένα ξεσκάλισμα βιβλίων ή ένα χασομέρι, μέσα σε παλιά στρατιωτικά αρχεία για να ξεπηδήσουν φαντάσματα ανθρώπων, όλων εκείνων που χάθηκαν στα ξαφνικά και στο τέλος έλιωσε και το μικρό όνομα τους.

Όλοι αυτοί δεν είναι άχαροι αριθμοί, ούτε πρόκειται για φανταστική μυθιστορηματική πλοκή τρανών συγγραφέων.

Άνθρωποι, ψυχές που πέρασαν από δίπλα μας, κάποιες φορές μοιάζει να παραμένουν ζεστοί, σίγουρα έχουν μια ικανότητα, ναι ακόμη και σήμερα, μπορούν να μας αγγίξουν. Αυτά τα φαντάσματα είναι ικανά να αλλάξουν ρόλους, κάποιοι κατακτητές δεν χωρούσαν σε φασιστικές στολές, και πήραν τέτοια ρίσκα που τους κράτησαν για πάντα βαθιά μέσα στο Αιγαίο. Γνωστοί ή μάλλον άγνωστοι Ιταλοί στρατιώτες, αιχμάλωτοι στα επιταγμένα Γερμανικά πλοία, όλοι εκείνοι που χάθηκαν στα Ελληνικά πέλαγα ξεπερνούν τις 15.000 χιλιάδες.

Ο λογαριασμός μοιάζει να χάνεται, τελικά είναι 15 ή περισσότερα; τα πλοία γεμάτα Ιταλούς στρατιώτες, που βούλιαξαν οι σύμμαχοι ή ο Γερμανικός στρατός. Ενώ μέσα στα διαλυμένα συντρίμμια τους, κρύβονται απίθανες και συνάμα τραγικές ιστορίες, τέτοιες που μπορούν να γεννήσουν ερωτηματικά και να βασανίσουν τους αναγνώστες.

Ο ερευνητής Δημήτρης Γκαλών έχει καταγωγή από την Τένεδο, ζει και εργάζεται στο Αμβούργο της Γερμανίας, με σπουδές σε Μουσικολογία, Πληροφορική, Βυζαντινολογία και Εθνολογία, όμως η μεγάλη αδυναμία του είναι η κατάδυση σε ναυάγια. Κυριολεκτικά και μεταφορικά, άλλοτε ταξιδεύει και γυρνά τον πλανήτη, φορά στολή και φιάλες οξυγόνου και εξερευνά σε αληθινό χρόνο την ιστορία. Ενώ άλλες φορές “καταδύεται” μέσα στο χρόνο, “βουτά” στα στρατιωτικά αρχεία του 2ου Παγκοσμίου πολέμου και ανασύρει από τη λήθη, ιστορίες που αξίζει να τις γνωρίσουμε και να σταθούμε λίγο παραπάνω.

Μια τέτοια τραγική και περίεργη περίπτωση είναι και το φορτηγό πλοίο “Ελληνικό χωριό”.

Αν είχε λίγη τύχη αυτό το ατμόπλοιο, σήμερα θα ήταν διαφορετικά, θα είχε περάσει στο αιώνιο πάνθεον των ηρωικών πράξεων, όμως βρέθηκε ακριβώς στην απέναντι πλευρά, εκείνη της λησμονιάς και μιας περίεργης ανυπαρξίας.

Το πλοίο χτίστηκε το 1892 στα ναυπηγεία Edward Finch & ΣΙΑ ΕΠΕ, Chepstow της Αγγλία, για τους Groningen-Rotterdam Stoomboot Mij. N.V με Ολλανδική τη πρώτη σημαία του και πρώτο όνομα το Hunze.

Το 1915, το πλοίο πουλήθηκε και πέρασε στα χέρια των Α. Salomonsen, Kopervik, Νορβηγία και μετονομάστηκε σε SKUTEFJORD.

Ακριβώς την επόμενη χρονιά,το 1916, πουλήθηκε στηνPedersen, Stavanger, Norw.

Δύο χρόνια μετά, το1918, αγοράστηκε από τους H. Waalman, Tοnsberg, Norw.

Το 1919, ήρθε στον Πειραιά, και στα χέρια των αδελφών Παντελή. Το φορτηγό κόστισε στην Ελληνική εταιρία 14.700 αγγλ. λίρες, και το ξαναβάφτισαν ΔΑΦΝΗ.

Το 1930 το πήρε ο Αντ Δ. Κωνσταντινίδης, και το μετονόμασε ΕΛΕΝΗ.

Το 1938, ο Θεόδωρος Θ. Παπαδημητρίου, αγόρασε το φορτηγό και μετονόμασε ELLINICO ΧΩΡΙΟ.

Το 1941 κατέληξε στα χέρια του γερμανικού πολεμικού ναυτικού (Kriegsmarine).

Το συγκεκριμένο πλοίο βρέθηκε στη Κάρπαθο στις 19 Σεπτέμβρη 1943, και με αποστολή τη μεταφορά Ιταλών αιχμαλώτων στον Άγιο Νικόλαο Κρήτης.

Ο Δημήτρης Γκαλών, ανασύρει κρίσιμες πληροφορίες από τα Γερμανικά στρατιωτικά αρχεία, και ανοίγει το χορό των ερευνών:

“Η Luftwaffe εντόπισε στα νοτιοανατολικά της Καρπάθου ένα ατμόπλοιο, με πορεία νοτιοανατολική, το οποίο παρά την προσπάθεια να το σταματήσει και να το εξαναγκάσει να επιστρέψει, συνέχισε την πορεία του.

Λόγω του ότι επρόκειτο ξεκάθαρα για ένα ατμόπλοιο το οποίο προσπαθούσε να φτάσει σε εχθρικό λιμάνι της Κύπρου ή της Παλαιστίνης, δέχτηκε αεροπορική επίθεση με αποτέλεσμα να τυλιχθεί από φλόγες. Πρόκειται με μεγάλη πιθανότητα για το ελληνικό ατμόπλοιο ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΙΟ, το οποίο είχε ελληνικό πλήρωμα και μια γερμανική ομοχειρία του αντιαεροπορικού πυροβόλου. Το ατμόπλοιο βρισκόταν σε επιχείρηση μεταφοράς της ιταλικής φρουράς της Καρπάθου. Σύμφωνα με τις μέχρι τώρα υπάρχουσες πληροφορίες ένα μέρος του ελληνικού πληρώματος παρέμεινε στην Κάρπαθο. Για το τι απέγινε η γερμανική αντιαεροπορική ομοχειρία, δεν έγινε μέχρι τώρα γνωστό. Όπως γίνεται εμφανές, κατάφεραν προφανώς οι Ιταλοί ή να πάρουν από την πλευρά τους ένα μέρος του ελληνικού πληρώματος, ή να προσπαθήσουν να φτάσουν μόνοι τους με το ατμόπλοιο στον εχθρό. Περισσότερα δεν είναι μέχρι στιγμής γνωστά”. (σε μετάφραση από τα Γερμανικά από τον Δημήτρη Γκαλών).

Ας ανατρέξουμε λίγες μέρες πίσω από την επίθεση των Αγγλικών αεροπλάνων με τα τραγικά αποτελέσματα:

“Στις 6 Σεπτεμβρίου 1943, δύο μέρες πριν ανακοινωθεί η ανακωχή, έφτασε από τη Κρήτη στα Πηγάδια Καρπάθου, χωρίς πρώτα να ενημερώσουν τους Ιταλούς, 4-5 μοτοτζάτερες και ένα μικρό πολεμικό πλοίο, με ένα Γερμανικό τάγμα 800 ανδρών υπό τον λοχαγό Bethege.

Το πρωι της επομένης ο Ιταλός διοικητής (συνταγματάρχης) Impriani, αν και πήρε θέση μέσα στα χωράφια εναντίον των Γερμανών αναγκάστηκε να υποχωρήσει. Τις επόμενες μέρες οι Γερμανοί εκμεταλεύτηκαν την αδράνεια των Ιταλών και σταθεροποίησαν τις θέσεις τους.

Ο Impriani αρνήθηκε σε πρώτη φάση να παραδώσει τα όπλα και το νησί στους Γερμανούς, είχε ήδη ανακοινωθεί η ανακωχή της Ιταλίας με τους συμμάχους (το βράδυ της 8ης Σεπτ. από το ραδιοφωνικό σταθμό της Ρώμης). Όπως φαίνεται έπαιξε ένα δυνατό χαρτί παραπλάνησης ο Γερμανός λοχαγός Bethege, απείλησε ότι θα καλούσε τα Στούκας από τη Κρήτη για να χτυπήσουν τους Ιταλούς.

Αργότερα ο διοικητής Impriani, ομολόγησε στον Hans Vogeler ότι αν γνώριζε ότι δεν υπήρχαν Στούκας δεν θα παρέδιδε την Κάρπαθο, σε μαρτυρία στη συνέντευξη του στον Μ. Κασσώτη.

Η διαταγή για την παράδοση του νησιού γράφτηκε από τον ναύαρχο Campioni στις 11 Σεπτεμβρίου 1943, και ανέφερε ότι από 11:35, της ίδιας ημέρας έπαυε να είναι στρατιωτικός διοικητής των Ιταλικών δυνάμεων Αιγαίου και παρέμενε ως πολιτικός διοικητής της Δωδεκανήσου. Προέτρεπε τον Impriani να παραδώσει τα όπλα, και να αποφευχθεί οποιοδήποτε επεισόδιο, ενώ οι αξιωματικοί μπορούσαν να κρατήσουν τα περίστροφα τους και η αστυνομία θα συνέχιζε τη δουλειά της.

Μόλις οι Ιταλοί αφοπλίστηκαν άρχισαν να πανηγυρίζουν, νόμισα ότι ο πόλεμος τελείωσε και θα επέστρεφαν στη πατρίδα. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία οι Ιταλοί στρατιώτες και αξιωματικούς έφταναν γύρω τους 2500.

Από αυτούς 56 δήλωσαν εθελοντές στρατιωτικοί (KAWI, KAmpf-WIllige) και 34 εθελοντές βοηθητικοί (HIWI, HIlfs-WIllige). Η συμφωνία Γερμανών έδινε στους Ιταλούς την Αστυνομία, την Τελωνειοφυλακή, και ορισμένες θέσεις υπαλλήλων.

Όλοι αυτοί απαριθμούσαν γύρω στους 140 άνδρες.

Ο Vogeler στη συνέντευξη του στον Κασσώτη, αποκάλυψε ότι το ραδιοτηλέφωνο ήταν “καμουφλαρισμένο”, δεν υπήρχε επικοινωνία, ούτε Στούκας. Σύμφωνα μάλιστα με την αναφορά του διοικητού των Γερμ. Δυνάμεων της εποχής, η κατάσταση ήταν απελπιστική.

(Από το βιβλίο “η Κάρπαθος στον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο”, του Μανώλη Κασσώτη).“.

Οι αριθμοί δεν λένε ψέμματα, οι περισσότεροι Ιταλοί ήταν απρόθυμοι, δεν ήθελαν συμμετοχές σε πολεμικές επιχειρήσεις, επιθυμούσαν την επιστροφή στο σπίτι τους.

Το επιταγμένο φορτηγό “Ελληνικό χωριό” έφτασε στη Κάρπαθο με σκοπό να αναλάβει την τμηματική μεταφορά όλων των αιχμαλώτων στον Άγιο Νικόλαο Κρήτης.

Το πλήρωμα του ήταν Έλληνες, και πλοίαρχος αναφέρεται ο Μανώλης Κατσάκογλου. Επιβιβασμένη ήταν και μια Γερμανική ομοχειρία, μια ομάδα υπεύθυνη και για το πλωραίο αντιαεροπορικό όπλο των 2cm, Flakvierling 38. Και οι 550 Ιταλοί αιχμάλωτοι του τάγματος Regina, δεμένοι ανά δύο (τον ίδιο αριθμό, αναφέρουν οι Ιταλικές ιστορικές ιστοσελίδες και ο Μανώλης Κασσώτης στην ιστορία Καρπάθου).

Στις 13:10, στις 20 Σεπτέμβρη 1943, το πλοίο δέχθηκε σφοδρή αεροπορική επίθεση, από έξι συμμαχικά αεροπλάνα beaufighter.

Οι πληροφορίες και το ντοκουμέντα που προέρχονται από το Ημερολόγιο Πολέμου της Ναυτικής Διοίκησης Κρήτης γράφουν: “Το ατμόπλοιο ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΙΟ, το οποίο είχε διατεθεί για την ακτοπλοϊκή επικοινωνία της Κρήτης, έλαβε την διαταγή από τον Ναυτικό Διοικητή Κρήτης να μεταφέρει, συνοδευόμενο από το GK05, άοπλους ιταλούς αιχμαλώτους από την Κάρπαθο στον Άγιο Νικόλαο. Την 20.9.43 και ενώ το ατμόπλοιο βρισκόταν αγκυροβολημένο στον κόλπο της Καρπάθου και ήταν ήδη έμφορτο με 550 ιταλούς πεζικάριους, δέχτηκε επίθεση κατά την ώρα 13:10 [σ.τ.μ. προσοχή, πρόκειται για την γερμανική επιχειρησιακή ώρα] από εχθρικά αεροσκάφη. Κατατέθηκε έκθεση μάχης από τον κελευστή Dargatz της ομοχειρίας του αντιαεροπορικού πυροβόλου. Το ατμόπλοιο δέχτηκε μηδαμινές βολές και προσάραξε ελαφρώς στην ακτή. Εκτιμήθηκε ότι το ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΙΟ θα είναι σε 3 ημέρες έτοιμο για την συνέχιση της επιχείρησης. […]”

Από το σφυροκόπημα στο “Ελληνικό χωριό”, φαίνεται πως υπήρξαν αρκετοί νεκροί και δεκάδες τραυματίες. Παραδίπλα βρίσκονται αγκυροβολημένα τα Γερμανικά πλοιάρια μεταφοράς προσωπικού (μοτοτζάτερες) F 308 και F 123, φορτωμένα και αυτά με αιχμαλώτους δεν γλυτώνουν, χτυπιούνται και αυτά από τα αεροπλάνα.

Τα Εγγλέζικα αεροπλάνα έκαναν ξαφνικά την εμφάνιση τους από το νότο, το πλοίο ήταν σε εξαιρετικά βολική θέση για να να το χτυπήσουν, πέταξαν πολύ χαμηλά, το έξυσαν με τη κοιλιά τους, ενώ τα πυροβόλα τους ξέρναγαν φωτιά. Η Γερμανική ομοχειρία παρά τον αιφνιδιασμό, πετάχτηκε στο αντιεροπορικό και αμύνθηκαν. Η επίθεση δεν σταμάτησε, τα αεροπλάνα έκαναν ένα κύκλο και βούτηξαν ξανά μέσα στους καπνούς του φλεγόμενου πλοίου. Με το επόμενο πέρασμα των beaufighters, οι Γερμανοί κατάφεραν να πετύχουν το δεύτερο στη σειρά αεροπλάνο. Το χτυπημένο αεροπλάνο έβγαζε φλόγες από τη δεξιά πλευρά, αποχώρησε μαζί με τα υπόλοιπα, φαινόταν ότι δεν θα πήγαινε πολύ μακριά. Όσο ήταν ορατό δεν φάνηκε να πέφτει, βγάζοντας καπνούς χάθηκε πίσω από τα βουνά της Καρπάθου.

Πάνω στο ατμόπλοιο γινόταν πανικός από χτυπημένα κορμιά, ενώ αρκετοί Ιταλοί στρατιώτες διάλεξαν να βουτήξουν στη θάλασσα, έπεσαν για να σωθούν όμως δεν ήξεραν κολύμπι.

Οι δραματικές στιγμές έδειχναν ατέλειωτες, η άγκυρα του “Ελληνικού χωριού” ήταν σκαρωμένη και δεν ανέβαινε, δόθηκε εντολή και την άφησαν, στη συνέχεια το πλοίο προσάραξε στην άμμο και κατέβασαν τους νεκρούς και τους τραυματίες (www.forum-marinearchiv.de).

 

Σύμφωνα με τον ιστορικό-συγγραφέα Μανώλη Κασσώτη, αναφέρονται 12 αιχμάλωτοι Ιταλοί νεκροί και περισσότεροι από 70 τραυματίες. Μάλιστα το στρατιωτικό νοσοκομείο Πηγαδιών δεν επαρκούσε, και μέσα σε μια αυλή (στο σπίτι του Λυριστάκη), αναπτύσσεται ένα πρόχειρο νοσοκομείο εκστρατείας, που είχε για τέντα ένα μεγάλο κόκκινο σταυρό για να αποφευχθεί ένα πιθανό αεροπορικό χτύπημα. Και ένα τρίτο νοσοκομείο στήνεται στο δημοτικό σχολείο του χωριού Όθος, όπου έστειλαν τους λιγότερο τραυματισμένους. Το θέαμα ήταν τραγικό, όπως γράφει ο Μ. Κασσώτης, οι τραυματίες αιμόφυρτοι και σφαδάζοντας από τον πόνο μεταφέρθηκαν από το λιμάνι στο νοσοκομείο.

Οι νεκροί Ιταλοί από το χτύπημα στο “Ελληνικό χωριό”, όπως καταγράφονται στο βιβλίο “Η Κάρπαθος στον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο” είναι:

1.De Filippo Costantino (F.) 20-9-1943

2.Del Rosso Giovanni (F.) 20-9-1943

3.Giliberti Michele (F.) 20-9-1943 –

4.Longobardi Vincenzo (E) 20-9-1943 –

5.Mainolfi Antonio (E) 20-9-1943 –

6.Mattioli Giulio (Cap.le Mag.) 20-9-1943 –

7.Perna Nicaso (Av.) 20-9-1943 –

8.Pignone Vincenzo (F.) 20-9-1943 –

9.Sorbara Guido (S. Ten.) 20-9-1943

10.Trasmondi Antonio (E.) 20-9-1943 –

Δύο πτώματα δεν αναγνωρίστηκαν.

Το χτύπημα των συμμάχων δημιούργησε ζημιές, ωστόσο δεν κατέστρεψε το πλοίο. Αμέσως ξεκίνησαν τις επισκευές, τρείς μέρες μετά ήταν και πάλι αξιόπλο, έπρεπε επειγόντως να μεταφερθούν οι αιχμάλωτοι, αφοπλισμένοι Ιταλοί, εκτός Καρπάθου.

Έξι ημέρες μετά, στις 26/8/1943, το “Ελληνικό Χωριό”, αποπλέει από τη Κάρπαθο.

Οι αιχμάλωτοι Ιταλοί στρατιώτες σε συνεργασία με τους Έλληνες ναυτικούς, έχουν σχεδιάσει και πετυχαίνουν τη κατάληψη του φορτηγού πλοίου.

Αλλάζουν ρότα, με προφανή το στόχο τους, να τα καταφέρουν, και να φτάσουν σε κάποιο λιμάνι της Ανατολής, από εκείνα που ελέγχουν οι σύμμαχοι.

Πολλά τα αναπάντητα ερωτηματικά, πως ξεπέρασαν την ασφάλεια των Γερμανών και αφόπλισαν τους φύλακες τους οι δεμένοι (;) και άοπλοι αιχμάλωτοι;

Προφανώς είχαν με το μέρος τους το Ελληνικό πλήρωμα. Πήραν στη κατοχή τους το πλοίο όσο ήταν στον όρμο; ή σχεδίασαν και ανέλαβαν δράση μετά την αναχώρηση από τα Πηγάδια Καρπάθου; Τι απέγιναν οι Γερμανοί στρατιώτες; (η ομοχειρία του αντιεροπορικού).

Οι Ιταλοί που δεν είχαν συνηθίσει σε μάχες, και παρέδωσαν δίχως ιδιαίτερη προσπάθεια το νησί, οργάνωσαν και σήκωσαν μια “τρελή ιδέα”, στασίασαν, πολέμησαν και κατέλαβαν ένα πλοίο.

Γνώριζαν ότι υπήρχε μεγάλη πιθανότητα να βυθιστούν από τα συμμαχικά αεροπλάνα, όσο είχαν τη Γερμανική σημαία στο πλοίο.

Ας παραδεχτούμε ότι πρόκειται για μιασχεδιασμένη και πετυχημένη αποκοτιά. Είναι φανερό ότι δεν πίστεψαν σε κίνδυνο από τον αέρα, θεώρησαν ότι εάν καταφέρουν να πάρουν τον έλεγχο του πλοίου, μοναδικός φόβος τους θα ήταν τα αόρατα Γερμανικά υποβρύχια. Όμως δεν υπολόγισαν ότι θα ειδοποιούσαν την Ρόδο και θα τους κυνηγούσαν;

Τελικά λογάριασαν χωρίς τον ξενοδόχο, η Λουτβάφε τους ξετρύπωσε και το αργοκίνητο φορτηγό ήταν μια πολύ εύκολη υπόθεση για τους Γερμανούς αεροπόρους. Σε κάποια βιβλία βρίσκουμε την αναφορά για τη βύθιση του πλοίου από άγνωστο υποβρύχιο, όμως τα επίσημα Γερμανικά σήματα αποκαλύπτουν την αλήθεια.

Ακόμη μια βασανιστική απορία, γιατί παραμένει στη στεριά, πάνω στη Κάρπαθο, ένα τμήμα από τους Έλληνες ναυτικούς του πλοίου που εργάζονται για τους Γερμανούς;

Η πιθανότητα να τραυματίστηκαν από τα συμμαχικά αεροπλάνα στο χτύπημα της 20/9/43, και να μην ήταν σε θέση να ταξιδέψουν, ίσως να είναι μια εκδοχή. Ακόμη και το όνομα του καπετάνιου είναι μέσα στους βαριά τραυματίες. Το πλοίο θα συνέχιζε τα δρομολόγια μεταφοράς αιχμαλώτων από το νησί και θα είχαν ευκαιρία να επιβιβαστούν τα επόμενα ταξίδια του.

Το ατμόπλοιο “Ελληνικό χωρίο”, στις 26 Σεπτέμβρη 1943, χτυπήθηκε από τα Γερμανικά Στούκας Νοτιοανατολικά της Καρπάθου και χάθηκε αύτανδρο, δεν υπάρχουν ενδείξεις ή μαρτυρίες, που να αποκαλύπτουν ούτε καν τον ακριβή αριθμό των επιβαινόντων. Των Γερμανών, των ξεσηκωμένων Ιταλών αιχμαλώτων, αλλά και του επιβιβασμένου τμήματος από το Ελληνικό πλήρωμα.

Το πλοίο μοιάζει με φάντασμα, προκαλεί αναπάντητα ερωτηματικά, που δεν θα αποκαλύψει,

θα παραμένει πάντα ένα τραγικό συντρίμμι του πολέμου και θα φλερτάρει με τη φαντασία. Αντιφασίστες που θα ήθελαν να γίνουν ακόμη και παρτιζάνοι ή η τελευταία, απέλπιδα ζαριά, δυστυχισμένων μελλοθανάτων;

βιβλιογραφία

Δημήτρης Γκαλών

invisiblegraves.weebly.com

Μανώλης Κασσώτης, (Η Κάρπαθος στον Β΄Παγκόσμιο πόλεμο, Κέντρο Καρπ. Μελετών, Αθήνα 2007).

Historisches MarineArchiv

www.forum-marinearchiv.de

Lloyds Register of Shipping.
Μελισσινός, Ιωάννης: Το Πολεμικό Ναυτικό κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο – Η συνολική συνεισφορά της Ελληνικής Εμπορικής Ναυτιλίας (ναύτης κινητήρα και ατμόπλοιο) 1940-1945, Τόμοι Ι και ΙΙ, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 1995 (gr)

Ντούνης, Χρήστος: Το ναυάγιο των ελληνικών υδάτων 1900-1950, τόμος I, Finatec, Αθήνα 2000 (ελληνικά)
Jordan, Roger W.: Στόλοι Εμπορικής στον Κόσμο, 1939: Τα Στοιχεία και εν καιρώ πολέμου Μοίρες 6.000 πλοία, Naval Institute Press, 2000 (English)

www.difesa.it