Χένρι Τζέιμς (Henry James, 1843 – 1916)

HenryJames 24γραμματα24grammata.com/Αμερική (αφιέρωμα  εν προόδω)

Εξερευνώντας την “Ωραία Αμερική” (15η στάση, αφιέρωμα εν προόδω)

 έχουν  προηγηθεί κλικ εδώ

γράφει ο  Απόστολος Θηβαίος.

Διαβάστε όλες τις επιφυλλίδες του Απόστολου Θηβαίου στο 24grammata.com κλικ εδώ

Ο Απόστολος Θηβαίος θα είναι ο οδηγός και ο ξεναγός μας σε αυτό το πανέμορφο ταξίδι στην Αμερική του ωραίου, του έρωτα και της φαντασίας.

δέκατη πέμπτη στάση του οδοιπορικού

Τα τετράδια (οδοιπορικό στην Αμερική) του  24grammata.com συνεπή προς την απόπειρα αναπαράστασης του αμερικανικού τρόπου σκέψης, στέκουν με προσοχή εμπρός στο φιλοευρωπαϊκό πνεύμα του Χένρυ Τζαίημς. Ο συγγραφέας της Νταίζη Μίλερ, διατήρησε ως το τέλος της ζωής του την ένθερμη υποστήριξη προς το πνεύμα και την αισθητική της γηραιάς ηπείρου, ενώ την ίδια στιγμή έθεσε το ερώτημα της σχέσης του με την αμερικανική κοιτίδα. Οι εντυπώσεις από το έργο και τις απόψεις του Τζαίημς μπορούν να αποσαφηνισθούν και ακόμη να εμπλουτιστούν από τα κατατοπιστικά κείμενα της «Ιστορίας της Αγγλικής και Αμερικανικής λογοτεχνίας», του πανεπιστημίου του Κέμπριτζ.Στα τετράδια (οδοιπορικό στην Αμερική) του  24grammata.com δοκιμάζουμε να ερμηνεύσουμε τη στάση και την παρουσία του Αμερικάνου συγγραφέα, προβαίνοντας σε μια πρώτη μετάφραση του κριτικού υλικού γύρω από το έργο και τη θεμελιώδη ιδεολογία του.

ΠΟΣΟ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΣ ΣΤΑΘΗΚΕ Ο ΧΕΝΡΥ ΤΖΑΙΗΜΣ;
Ο Χένρυ Τζαίημς γεννήθηκε Αμερικάνος και πέθανε Βρεττανός. Δεν θα είχε ίσως ποτέ επισημοποιήσει την προτίμησή του αυτή, αν δεν λάμβανε χώρα ο μεγάλος Πόλεμος και μια καθυστέρηση από πλευράς Αμερικανών στην υιοθέτηση της συμμαχικής πολιτικής. Απέκτησε την αμερικανική ιθαγένεια  τον Ιούλιο του 1915. Η μετάβαση είχε βέβαια στην πραγματικότητα λάβει χώρα πολλές δεκαετίες πριν. Ανάμεσα στα δύο αποφασιστικά πάθη του Τζαίημς,το ένα ήταν σίγουρα εκείνο για την Ευρώπη. Σχετικά μ΄αυτήν τη ροπή του, ο αναγνώστης θα ανακαλύψει το πιο κατηγορηματικό αρχείο  στο βιβλίο των αποσπασματικών αναμνήσεων, «The Middle Years» (1917), αρχείο και ιδιότροπη απολογία μαζί που θα μπορούσε να υπηρετήσει την υπερασπιστική γραμμή άλλων Αμερικάνων σχετικά μ΄αυτή την προσβλητική στάση. {Προφανώς ο συντάκτης του άρθρου αναφέρεται στην εμπλοκή των Ηνωμένων Πολιτειών στον πρώτο, παγκόσμιο πόλεμο.} Ο Τζαίημς αγάπησε την Ευρώπη, όπως ακριβώς και όλοι οι παθιασμένοι προσκυνητές εξαιτίας των πυκνών και μαζικών λογοτεχνικών και ιστορικών δεσμών, οι οποίοι την έκαναν να μοιάζει πιο ζωντανή από τούτη τη θορυβώδη πλευρά της θάλασσας. {Ο συντάκτης αναφέρεται στην αμερικανική πραγματικότητα, διαχωρίζοντάς την φιλολογικά και γεωγραφικά.} Πηγαίνοντας για πρωινό στο Λονδίνο ήταν μια περιπέτεια, όπως ποτέ δεν θα μπορούσε να είναι στο Χάρβαρντ. Δεν πρόκειται για ένα απλό δηλαδή, θεατρικό γεγονός, αλλά μια κοινωνική λειτουργία, ένα προσκλητήριο του Βύρωνα και του Σέρινταν και των Σκοτ και Μουρ και του Λόκχαρτ και του Ρότζερς και τόσων άλλων. Στην Αμερική, ο Τζαίημς δεν είχε λάβει ποτέ πρωινό, εκτός  από μια φορά με μία γυναίκα της Βοστώνης, πραγματικό μνημείο του Λονδίνου και μια φορά με τον Χάουελ, ακμαίος και φρέσκος από την παραμονή του στη Βενετία και σε ύφος και τρόπους άψογα φλωρεντινούς. Καθένας στο βικτωριανό Λονδίνο διατηρούσε μια στάση, φανερά γοητευμένη από την ιστορική φαντασία. Καθώς ο ίδιος, χαριτωμένα ομολογεί, «μια αναφορά ήταν, για μένα, το κατά πόσον ένα πρόσωπο ή ένα αντικείμενο, μπορούν να διακοσμηθούν.» Με κομμένη ανάσα προσεγγίζει τα έργα του ζωγράφου Τιτσιάνο στην παλαιά, εθνική πινακοθήκη. Και εμπρός στην παρουσία του Βάχκου και της Αριάδνης, όλα πια έχουν λάβει το δρόμο τους. Με την καλύτερη των εισαγωγών  στη Ρώμη της ιστορίας, δηλαδή το Λονδίνο του Λόρδου Χούτον, η υψηλότερη φιλοδοξία του Τζαίημς ήταν να εγκαθιδρύσει τους δεμούς του δικού του κόσμου, μ΄έναν κόσμο τόσο τραχύ και φθαρμένο απ΄τις ίδιες αυτές διασυνδέσεις. Και είναι ο ίδιος που μας επιτρέπει να γνωρίζουμε με τι χαρά στην περίσταση της πρώτης επίσκεψης στον George Eliot {κατά κόσμον, Mary Ann Evans, γνωστή δημοσιογράφο, μεταφράστρια και  εμβληματική συγγραφέα της βικτωριανής περιόδου} σπεύδοντας στον ιατρό της, «μία σχέση είχε δραματικά αποφασισθεί.»

ΤΟ ΠΑΘΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ «ΕΥΡΩΠΗ»
Στο φως του άλλου αποφασιστικού πάθους του Χ. Τζαίημς μπορούμε με ακρίβεια να κατανοήσουμε τη δυναμική της λατρείας του για την Ευρώπη. Ακόμα πιο ριζωμένη ήταν η αγάπη του για την τέχνη. Την τέχνη της αναπαράστασης. Όλα τα προσκυνήματα του στο Λονδίνο και αλλού  ήταν μια μέθοδος συλλογής υλικού προκειμένου κανείς «να καταπιαστεί σοβαρά με την εργασία του.»  Και συνιστά εκπληκτικό γεγονός το ότι θα μπορούσε να εντυπωσιαστεί με την αξία του ξένου υλικού ή ότι οι εντυπώσεις του από την Νέα Υόρκη και την Βοστώνη έμοιαζαν να είναι τόσο αρνητικές ή ρηχές ή επιφανειακές εμπρός στις εντυπώσεις από την ανταπόκρισή του με το Λονδίνο; Είχε ζήσει μες στον παλαιό κόσμο και είχε υιοθετήσει εκφραστικά μέσα τόπων με βαθιά παράδοση μες στην ανθρώπινη χρήση. Δεν πρόκειται απλά για το μεμονωμένο αντικείμενο της παρατήρησης, αλλά για τις διασταυρώσεις ή ξανά για το δεσμό ενός αντικειμένου μ΄ένα άλλο ή με το παρελθόν, διαμορφώνοντας μια σύνθεση. Κάθε πρόσωπο και κάθε σκηνογραφία που κέντριζε την προσοχή του ήταν πάντα εξαιτίας τη δυνατότητας του πράγματος να υπάρχει σε μια εικόνα ή σε μια σκηνή. Σχετικά με την ηρωίδα του «The American», μια νεαρή, καθημερινή Γαλλίδα, ο ήρωας παρατηρεί πως δεν πρόκειται για ένα είδος ιστορικού μορφώματος. Μαζί μ΄αυτό το υλικό του, ο Τζαίημς εντόπισε την κατάλληλη ατμόσφαιρα μες στην οποία θα μπορούσε να αναπτύξει την εργασία του. Εκεί βρήκε τις συναρπαστικές επαφές, εκεί θα μπορούσε να παρατηρήσει τις παγκόσμιες τάσεις της τέχνης, οι οποίες τόσο πρωταρχική σημασία κατείχαν για την προσωπική του ανάπτυξη.Ο Lambert Strether  στο έργο «The Ambassadors», αναπαριστά τις στερήσεις ενός ανθρώπου των γραμμάτων, στενά συνδεδεμένου με πολλούς τρόπους με τον ίδιο τον συγγραφέα, καταδικασμένου στην εργασία της επαρχιακής σκοτεινιάς της Μασαχουσέτης.
Μες σε όλο αυτό το υλικό ο Αμερικάνος συγγραφέας μοιάζει να ταυτοποιείται με κάθε τι πέρα από την αμερικανική σκηνογραφία. Ετούτη δε η υπόθεση δεν μεταβάλλεται ότι προσεγγίζουμε τις ιστορίες του Τζαίημς από την πλευρά της φόρμας. Ετούτη η τελευταία δεν είναι αμερικανική, ούτε ακόμη η προδιάθεσή του.Είναι αυστηρά διεθνής όπως εκείνη του Πόε. Ο Τζαίημς ήταν ένας εκδηλωμένος θαυμαστής του Χόθορν. Εξίσου όμως και του Μπαλζάκ και της Γεωργίας Σάνδης. Στα τελευτία μοντέλα της συγγραφικής του δραστηριότητας είναι που βρίσκουμε προσαρμοσμένα τα στοιχεία αυτών των δημιουργών μες στην τεχνική του.Σε κανένα βαθμό δεν υφίσταται το γράφημα αμερικανικών πηγών, παρά εκείνο που σχετίζεται με την ευρωπαϊκή ήπειρο.Τίποτε δεν θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ως αμερικανική παραγωγή.
Ωστόσο υπάρχουν επιχειρήματα σχετικά με την «αμερικανική καταγωγή» του Χένρυ Τζαίημς. Αυτό το υπερβολικό πάθος για την Ευρώπη, όπως το βίωσε ο ίδιος και το μετάγγισε στα πλάσματά του, αυτή η «ευρωπαϊκή» περιπέτεια του Λάμπερτ Στρέδερ και της Ίσαμπελ Άρτσερ («Το πορτραίτο μιας κυρίας») τι λιγότερο από μια αγνή, αμερικανική παραγωγή μπορεί να εκληφθεί;  Ακόμη και η συνείδηση με την οποία ο νεαρός Τζαίημς παρατήρησε τα βρετανικά αξιοθέατα, φροντίζοντας πάντα την εύθραστη υγεία του απειλώντας  να περιορίσει την περιήγησή του και πάνω απ΄όλα η προσοχή για το τι πράττει, έτσι ώστε αυτό που θα ολοκλήρωνε να ήταν απόλυτα καλό για εκείνον, δεν μπορεί παρά να ανταποκρίνεται στην αμερικανική του ταυτότητα.

ΟΙ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΙ ΣΤΙΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΟΥ
Συνολικά η θεματολογία του κατέληξε να είναι τόσο πολύ αμερικανική, όσο και ευρωπαϊκή η σκηνογραφία του. Δεν πρέπει να ξεχάσουμε πόσο επιβλητικά στα αφηγήματά του και πόσο συχνά στις πιο σύντομες ιστορίες του, κεντρικά πρόσωπα αποτελούν Αμερικάνοι, Αμερικάνοι του εξωτερικού ή ακόμη Αμερικάνοι στην πατρίδα ιδωμένους στο φως μιας εξω-αμερικανικής παρατήρησης. Με αυτόν το δεσμό τα αφηγήματά του ειδικώς θα μπορούσαν να διακριθούν σε τρεις κατηγορίες, εμπίπτοντας χρονολογικά σε τρεις περιόδους. Στην πρώτη περίοδο, η οποία εκτείνεται από το «Roderick Hudson» ως το «The Bostonians», δηλαδή απ΄το 1875 ως το 1885, οι βασικοί χαρακτήρες είναι κατά πλειοψηφία Αμερικάνοι, ενώ η πλοκή εκτυλίσσεται κατά το ήμισι σε χώρες του εξωτερικού. Η δεύτερη περίοδος, εκτεινόμενη από το «The Princess Casamassima» ως το «The Sacred Fountain», δηλαδή από το 1885 ως το 1901, τα αφηγήματα περιορίζονται αυστηρά στα όρια της αγγλικής κοινωνίας. Στην Τρίτη περίοδο, από το έργο «The Wings of Dove» ως τις ανολοκλήρωτες νουβέλες, το 1917, ο Τζαίημς επανέρχεται στις προσηλωμένες, και κατά πολύ πιο ενδιαφέρουσες νουβέλες του, όσες δηλαδή έχουν ως θέμα τους Αμερικάνους στο Παρίσι, τη Βενετία ή το Λονδίνο. Δεν συνιστά αυθετνική συνεισφορά στη λογοτεχνία η αμερικανική σκηνογραφία αυτή καθ΄αυτή.  Η Νέα Υόρκη του «Washigton Square» (1881), η Βοστώνη του «The Europeans» (1878) και το έργο «The Bostonians.» Κανένα απ΄αυτά τα έργα δεν συμπεριλαμβάνονται από τον Τζαίημς στην έκδοση της Νέας Υόρκης. Τα αμερικανικά του τοπία δεν αποδίδονται παρά ωχρά ενώ οι φιγούρες του δεν βρίσκουν το κατάλληλο υπέδαφος για να αναδειχτούν και να υποβάλλουν τα καίρια χαρακτηριστικά τους. Οι τυχοδιώκτες Αμερικάνοι, ποικίλοι τύποι, αστείοι και ρομαντικοί, με τις ξένες σκηνογραφίες  στις οποίες τόσο πολύ ταιριάζουν, διαμορφώνουν μια τοπική επαρχία τόσο ξεχωριστή στο χρώμα και τα χαρακτηριστικά, όπως εκείνς του Cable και του Bret Harte, μια επαρχία τόσο αμερικανική, με τον τρόπο της μα και σε επίπεδο καλλιτεχνικό.
Αυτοί οι Αμερικάνοι του εξωτερικού υπάγονται φυσικά σε δυο τάξεις. Η πρώτη περιλαμβάνει εκείνους που ανταποκρίνονται στη μέση, κωμική ματαιοδοξία, παραδείγματα της αμερικανικής ωμότητας ή απλότητας. Τέτοιοι είναι τα μέλη της δυστυχισμένης Ruck Family του «The Pension Beaurepas», ο φτωχός κύριος Ruck που είχε ταξιδέψει με τις ελπίδες να επανακτήσει την υγεία του και να διαφύγει των οικονομικών ανησυχιών και οι κυρίες του, των οποίων το ενδιαφέρον στον παλαιό τους κόσμο περιορίζεται στα καταστήματα όπου το χρήμα δαπανάται.Θα μπορούσαμε ίσως να αναφερθούμε, σχετικά με αυτήν την τάξη στον Christofer Newman, τον αυτοδημιούργητο και ικανό, Αμερικάνο επιχειρηματία, ήρωα του «The American» (1877). Μέσα απ΄την υπόθεσή του το κωμικό στοιχείο του χαρακτήρα δεν είναι σε καμιά περίπτωση γηγενές και αυστηρά προσανατολίζεται στην ανάδειξη της μεγαλύτερης κωμωδίας των κοινωνικών αντιθέσεων. Σε γενικές γραμμές οι άνθρωποι αυτοί δεν αποδέχονται την αδικία της ζωής. Φυσικά υπάρχει η περίφημη περίσταση της Daisy Miller, στην οποία το νεαρό, δροσερό κορίτσι χειραγωγείται με τόσο συγκινητικό τρόπο, διατυπώνοντας μια ασυνήθιστη, για τον Τζαίημς έκβαση. Γενικότερα, οι Αμερικάνοι αναδύονται  μέσα από τη διεθνή κωμωδία με το σεβασμό του αναγνώστη για τις γνήσιες ικανότητες, τις όχι πάντα οικειοποιούμενες από τους κατά πολύ καλλιεργημένους Ευρωπαίους. Στην τελευταία ομαδοποίηση των έργων του Τζαίημς ειδικά, ο αμερικάνικος χαρακτήρας, παρουσιασμένος δίχως καμιά υποψία κωμικού στοιχείου, ουσιαστικά λάμπει με την επίστρωση μιας ανώτερης, πνευματικής καλοσύνης. Αυτό ίσως να είχε κατά νου η Rebecca West στις ανυπόμονες αναφορές της στους χαρακτήρες του Τζαίημς, όταν μιλούσε για Αμερικάνες, γριές παρθένες ή επιστράτευε λέξεις με παρόμοια επίδραση.