ΚΟΙΝΟΙ ΤΟΠΟΙ

24grammata.com/ ιστορία της Λογοτεχνίας

γράφει ο Απόστολος Θηβαίος

Ο Κωνσταντίνος Καβάφης στάθηκε πολιτικός, με την έννοια εκείνη της κοινωνικής εκτίμησης. Έθεσε δηλαδή την ιστορική μαρτυρία κάτω από το φως της προσωπικής αξιολόγησης, εκπλήσσοντας πολλές φορές τον σημερινό συντελεστή της με την εξειδικευμένη θεώρηση των κεντρικών  προσώπων και των ειδικών συνθηκών. Πάει να πει πως ο Καβάφης με την ιστορική του αποτίμηση προσεγγίζει τον εσωτερικό βυθό, εμβαθύνει ως την κοίτη, ανασαίνει τον πανικό και την αγωνία, καθώς επισημαίνει ο μελετητής Σπανδωνίδης, επιφέροντας μια κάθετη τομή στην ανθρώπινη ψυχολογία. Η ποίηση του Κωνσταντίνου Καβάφη αποτυπώνει δηλαδή μια ορισμένη κατάσταση ή μια συγκεκριμένη οπτική μιας περιόδου ή ενός ιστορικού προσώπου. Η δημιουργική ποιότητα του Αλεξανδρινού κατορθώνει με τούτο τον τρόπο  να υποβάλλει απευθείας στις αισθήσεις ποικίλες έννοιες κωμικού, σοβαρού ή τραγικού, προσδίδοντας έναν ανάλογο φωτισμό στις ιδέες και τα πρόσωπα. Καθώς επισημαίνει ο φιλόλογος Γεωργούλης στη μελέτη του νεοελληνικού μυθιστορήματος, κρίσιμη στέκει πάντοτε η έκθεση του δημιουργικού παλμού της ζωής, του ρυθμού δηλαδή με βάση τον οποίο πάλλεται η ζωή και η ιστορία. Η προτροπή του Jameson περί ιστορικοποίησης των γεγονότων και της μνήμης, ως αποκλειστική μέθοδος για τη συνειδητοποίηση του ιστορικού αποτελέσματος, η αξιοπρέπεια του αρχαίου, η βυζαντινή μεγαλοπρέπεια και η πτώση του ελληνιστικού κόσμου που απασχολεί την ποιητική του Καβάφη, την εμποτισμένη πάντοτε με το προσωπικό βίωμα και την επικαιροποιημένη συνείδηση του προσώπου, συνιστούν θεμελιώδη χαρακτηριστικά του ποιητικού περιεχομένου. Ετούτα μαζί με την ασίγαστη και διακριτική, καβαφική ειρωνεία προσδίδουν στο έργο του Αλεξανδρινού το βάθος μιας παραβολής, ενός διδάγματος δηλαδή, μιας μαρτυρίας φωτογραφικής, ικανής όμως να μεταδώσει με όλη την απαραίτητη ένταση την ιδιαίτερη μηνυματική της.
Η αναφορά στον Κωνσταντίνο Καβάφη αποτελεί κατ΄ουσίαν μια αφορμή, ένα είδος ορισμού και κατηγοριοποίησης για την ποιητική ή πεζολογική δημιουργία. Η τοποθέτηση του δημιουργού Τέτση, περί της ελληνικής ένταξης στους κόλπους του «ωραίου», ως συνέπεια της εγχώριας, ελληνικής αδυναμίας να παραχθεί το πρωτότυπο συνιστά δικαιολογεί την ανάμιξη του Καβάφη με την ιστορική καταγραφή και το σωσμένο μύθο, καθώς μες σε αυτό το υλικό μπορεί να εντοπισθεί η ανθρωπολογική σήμανση, μια καίρια επιδίωξη του ποιητικού φαινομένου, αλλά και μια πρωτοπορία στα είδη της ελληνικής γλώσσας.
Στον ίδιο ρυθμό θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος πως κινείται και ο Φραντζ Κάφκα, του οποίου τη μνήμη φέρνουμε στο φως, με τη φετινή συμπλήρωση των χ ετών από τη γέννησή του. Πολιτικός, σχεδόν «καβαφικός» στην ιστορική του θεώρηση, παραβολικός, ακολουθώντας το μοντέλο της χριστιανικής εξιστόρησης, εμπεριέχοντας μες στα πλαίσιά της σχεδόν όλες τις λογοτεχνικές φόρμες, ακόμη μάλιστα και εκείνες που έμελλαν να βαπτιστούν πρωτοποριακές κατά τον 20ο αιώνα. Αποδεχόμενος τη γοητεία του αστικού τρόπου ζωής και κουβαλώντας σχεδόν όλα τα αμαρτήματα της ανθρωπότητας, -ακόμη δε και εκείνα που δεν θεραπεύτηκαν ποτέ από το ρυθμό-, ο Κάφκα οριοθετεί με την ειρωνεία μια σφαιρική εκτίμηση του ανθρώπου και των ειδικών του εκφάνσεων. Άλλοτε τραγικά ερωτικός, δίχως καμιά προοπτική για την ρεαλιστικοποίηση του αισθήματος, άλλοτε πάλι κοινωνικά δηκτικός, εκφράζοντας την απανθρωπιά του αιώνα μας, ο ήρωας του Κάφκα συνίσταται στην απόκληρη, ηρωική μορφή του σύγχρονου μυθιστορήματος, εκείνον τον άνθρωπο που παραμένει ως μια κορυφαία αδράνεια εμπρός στην εποχή του, ανίκανος να ενσωματωθεί στην πρόσφατα, -κατά τις αρχές ήδη του 20ου αιώνα- αστικοποίηση της κοινωνίας και τη ριζική μεταβολή των μέσων παραγωγής και της ανθρώπινης ψυχολογίας. Η θέαση του Κάφκα βασίζεται στον ποιητικό υπαινιγμό, πάει να πει η πρόζα του είναι διάχυτη, εμποτισμένη καλύτερα με τούτο το αναφαίρετο στοιχείο της ποιητικής δημιουργίας, το μόνο ικανό να καταστήσει τελικά το στοχασμό ενεργητικότερο. Η καβαφική ειρωνεία, καθώς την ανιχνεύσαμε ήδη πρωτύτερα, αλλά και η σκωπτική διάθεση της κοινωνικής κριτικής, όπως προκύπτει με διαύγεια μέσα από το λόγο του Κάφκα δεν μπορούν παρά να αποκαλύπτουν την ανθρώπινη αδυναμία, τη δυσχέρεια μιας εποχής, δίχως αστραπιαίες συλλογιστικές και αποκαλύψεις ανυποψίαστων συμπαντικών καταστάσεων.Η εύθυμη ειρωνεία, η δίχως κακία προσέγγιση της ανθρώπινης μοναξιάς φαντάζει μια κομβική αναφορά στο έργο του Κάφκα. Ετούτο από μόνο του μπορεί να αποδώσει στον δημιουργό την καταγραφή ενός φιλοσοφικού λόγου, έξω και πέρα από το κλίμα της κανονιστικής θεώρησης όπως το τελευταίο κατοχυρώνεται και ακμάζει ως τις μέρες μας. Η σχεδόν, ιστορική δοξασία, όπως αποκαλύπτεται μέσα στο έργο «Διηγήματα και Μικρά Πεζά» του Φραντζ Κάφκα, ανασύρει στο νου μας την επισήμανση του Ian Watt. Μας επιτρέπει να διακρίνουμε το σαφή και ισχυρό δεσμό ανάμεσα στη λογοτεχνία και την παράδοση. Ο αντικειμενισμός των καταστάσεων που περιγράφονται, η συνάφειά τους με συλλογικότερες θεωρήσεις γύρω από το θάνατο, τη φτώχεια ή τον έρωτα, διαποτισμένες βεβαίως από υπερβατικές προσεγγίσεις, ανοίκειες καθάρσεις των σύντομων μύθων, διασώζουν την αληθοφάνεια των μηνυμάτων και καθιστούν ρεαλιστικότερο, ακόμα και διαχρονικό, εκείνο το ίδιο αρχικό συναίσθημα που στάθηκε αφετηριακό για την ευαισθησία του ποιητή.
Διατυπώνεται η άποψη από την πλευρά του σπουδαίου, Έλληνα λογοτέχνη Στέλιου Ξεφλούδα πως η επίμονη αναζήτηση του Θεού, άλλο σκοπό δεν έχει παρά το ξεπέρασμα του θανάτου. Στην περίπτωση του Κάφκα αναζητείται ο ίδιος ο άνθρωπος, μα όχι για να ξεπεραστούν οι όποιες αδυναμίες του, μα για να καταννοήσει πλήρως την τραγική του φύση και τον τρόπο με τον οποίο η τελευταία διαμορφώνεται πέρα από τις επεμβάσεις των θεών και την εκδικητική τους μανία. Ο Κάφκα εξερευνά την ανθρώπινη συνείδηση, τον τρόπο με τον οποίο αυτή διαμορφώνεται για να οριστικοποιηθεί τελικά, απόλυτα σχηματοποιημένη μέσα από τις εμπειρίες και τα βιώματα, διαρκώς αναπόδραστη, ολότελα αναπόφευκτη.
Εκείνο που απομένει, πέρα από την ίδια την ποίηση δεν είναι άλλο από την παραδοχή μιας ακριβούς, κριτικής ικανότητας, ενός λόγου αρμόζοντα στην απόπειρα της ερμηνείας του κόσμου και των παραμέτρων του. Ο Κάφκα κατορθώνοντας να θεμελιώσει τη γραφή του επάνω σε θέματα κοινωνικής δυναμικής, εφαρμόζει πλήρως την παρότρυνση του αισθητή Όσκαρ Ουάίλντ, περί μια κριτικής ικανής να εμπεριέχει και τελικά να προτείνει μια λύση επαρκή, αποφασιστικά μεταφυσική.
Το έργο του Κάφκα απαιτεί χρόνο και κυρίως χώρο ώστε να εκτιλυχθούν τα ιδεολογήματα και οι διαπιστώσεις, καθώς οι κάθετες πόλεις του Ξενάκη. Πολλοί θα υποστηρίξουν το τετριμμένο των απόψεων του Κάφκα ή απλά θα επισημάνουν τις διαυγείς, δημιουργικές στοχεύσεις του δημιουργού, προκειμένου να αποκαλύψει στην ολότητά της μια τραγική, βυθισμένη στο ενδοσκοπικό της δράμα ψυχή.
Στην περίπτωση του Φραντζ Κάφκα αρκεί μία καθίζηση, η Μακεδονία, ένα χέρι που στάζει μέλι, η στενότητα ενός τόπου, μια ξαφνική κραυγή, η ανέχεια μες στις παγωμένες εποχές, για να ξυπνήσουν και πάλι να χαθούν ένας άνθρωπος και ένας λαός, εμπλουτίζοντας, στο βαθμό που ετούτο επιτρέπεται τις διαπιστώσεις του Εμπειρίκου.
Οι παραπάνω γενικολογίες που θα μπορούσαν βεβαίως να πλουτιστούν από εξειδικευμένες γνώσεις, ως μια ατομική θεώρηση με περισσότερο ή λιγότερο ακριβή συμπεράσματα, στηρίχτηκαν στο έργο «Διηγήματα και Μικρά Πεζά» του Κάφκα, υπακούοντας σε εκείνη την άποψη που θέλει το συλλογικό να προκύπτει ξεκάθαρο και διαφανές μέσα από το ειδικό και το ανώφελο.
Επισημαίνουμε τέλος πως η ανταπόκριση των ιδεών και της προσέγγισης του Κάφκα με όλες τις εποχές και όλους τους ανθρώπους δικαιολογούν την κλασσική αναγωγή του, καθώς εκπληρώνει τη θέρμη και την αδικαιολόγητη αφοσίωση που προϋποθέτει ο Μπόρχες.