Με αφορμή τη γέννηση του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

24grammata.com/ ιστορία της Λογοτεχνιας

Διαβάστε τη πληρέστερη (50 άρθρα) διαδικτυακή συλλογή για τον Παπαδιαμάντη στο ¨Συλλέκτη Ιδεών” του 24grammata.com κλικ εδώ

«Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΙΔΙΟΤΗΤΑ»

Με αφορμή τη γέννηση του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη

Στις 4 Μαρτίου του 1851

γράφει ο Απόστολος Θηβαίος

Στο βιβλίο της, «Όψεις του Νεοελληνικού Μυθιστορήματος του Μεσοπολέμου», η συγγραφέας Δήμητρα Γ. Μπεχλικούδη, αναπαριστώντας σε επίπεδο θεωρητικό τη γέννηση, τη διαμόρφωση και την τελική εξέλιξη της λογοτεχνικής «σχολής της Θεσσαλονίκης», ανασύρει τις απόψεις του κριτικού Πέτρου Σπανδωνίδη. Ο τελευταίος επισημαίνει. «Όταν ερμηνεύουμε αυτό που τυρρανά εμάς τους ίδιους κάνουμε τέχνη κοινωνική. Δεν υπάρχει τέχνη πιο δικαιωμένη από την ατομική, την ψυχολογική, τον καθαρό ρεαλισμό της ψυχής.»

Ο σπουδαίος φιλόλογος συνοψίζει ίσως με τρόπο περιεκτικό και σχεδόν «φωτογραφικό» το λογοτεχνικό σύμπαν του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Η διηγηματογραφία του Παπαδιαμάντη δεν συνιστά μια στείρα έκθεση των ηθικών, κοινωνικών και πολιτιστικών διαφορών, των αντινομιών δηλαδή που μπορεί να υφίστανται εντός του ιστού και οι οποίες δύναται να επιβάλλουν το ρυθμό και την έντασή τους στη θεματολογία ή την ατμόσφαιρα. Πέρα από τούτη τη χρονογραφική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως με τα διηγήματά του ο Σκιαθίτης δημιουργός πραγματοποιεί μια ισχυρότατη στροφή προς τον εσωτερισμό. Διεξάγει ή μάλλον καλύτερα αυτοκατευθύνεται προς μια παρουσίαση των εσωτερικών κινήτρων, των βαθύτατα, ψυχολογικών παραγόντων, οι οποίοι συνιστούν τη βασική εκφορά στα διήγηματά του. Στην περίπτωση του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη ο συγγραφέας δεν απομένει πιστός στον ελληνικό βουκολισμό, δε ανέχεται την αναπαραγωγή των προσωποποιήσεων και των κρυσταλλώσεων, παραγόντων που δεν θα μπορούσαν να καταπνίξουν τις άλλες, τις υπόγειες διαδρομές με τον υψηλό βαθμό επιβολής. Η συνηθισμένη ηθογραφία εγκαταλείπεται στην περίπτωση του Σκιαθίτη, δεν έχουμε να κάνουμε με μια ηθογραφικού τύπου λαογραφία, όπως μας προίκισε ο πρώιμος νατουραλισμός. Ο Παπαδιαμάντης μιλά για πράγματα ανθρώπινα, καταβυθίζεται στην απλότητα του τραγικού, στη διηγηματογραφία του υφίσταται μια κινησιολογία καθέτου κατευθύνσεως. Πάει να πει ο Παπαδιαμάντης δεν επιμένει στην εκτίμηση του χρόνου, η οριζόντια έκτασή του δεν τον απασχολεί καθώς συμβαίνει στον τομέα της επιστήμης. Η μεταφυσική του, διακριτική και πηγαία αντλείται μέσα από τα γεγονότα του μύθου και εκτείνεται με μια καθετότητα ανάλογη του ανθρώπινου ψυχισμού. Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης διαμορφώνει το ρυθμό και την εξέλιξη της πλοκής με τρόπο τέτοιο ώστε να αποκαλυφθούν οι ειδικές ψυχολογίες. Η γλώσσα του ειδική και εκείνη, ταγμένη στη διαμόρφωση της ατμόσφαιρας χρησιμοποιεί τις λέξεις με τρόπο τέτοιο ώστε να υποβάλονται στις αισθήσεις οι ποικίλες έννοιες του τραγικού, του σοβαρού, άλλοτε του κωμικού. Και με τη γλώσσα αλλά και τη δεξιοτεχνία του αναπαριστά σε αντίθεση με όρους πραγματικούς τον πλούτο μιας ζωής ενδεδυμένης με τη λογοτεχνικότητα.

Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη δεν συνιστά ένα μέσο αποκάλυψης της μορφής. Συνιστά ένα μέσο για να αποκαλυφθεί η εσωτερική ροή, ο εσωτερικός βυθός, η ζέουσα αυτή κίνηση της ανθρώπινης ψυχολογίας, όπως διασώθηκε στους βαθύτατα ανθρώπινους μύθους της τραγικής αρχαιότητας. Φυσικά από το έργο του Παπαδιαμάντη δεν απουσιάζουν στοιχεία πολιτιστικά, ηθικά ή κοινωνικά, δεν παραμερίζονται οι αντιθέσεις και οι ταξικοί προσδιορισμοί. Μα όλα τούτα δίνονται δίχως να προσδοκάται μια ιδεολογική κριτική θεώρηση. Τα στοιχεία που ήδη αναφέραμε θαρρείς και υποβάλονται στη διαμόρφωση του μύθου, στην ανάδειξη των λεπτών ζητημάτων, εκείνων που μπορούν να εντείνουν το ανθρώπινο δράμα ή να το καταστήσουν κατανοητό, με μια ταπεινοφροσύνη ανάλογη των προσώπων. Ετούτη η απαλλαγή του μύθου από τα ειδικά χαρακτηριστικά της επικαιρότητας προικίζουν με μια άφταστη διαχρονικότητα το έργο του Παπαδιαμάντη. Θα μπορούσαμε να το εκτιμήσουμε στο σύνολό του ως ένα εγχειρίδιο συμβολισμού του ανθρώπινου ψυχισμού, το οποίο ως αντίδραση στον ελληνικό νατουραλισμό στρέφει το βλέμμα του στη μελέτη των εσωτερικών σχέσεων ανθρώπων, πραγμάτων και ιδεών, συνιστώντας μια υπαινικτική μέθοδο διαφυγής από το στυγνά πραγματικό.

Το διήγημα στην περίπτωση του Παπαδιαμάντη διαφεύγει οριστικά από τη σκλαβιά των γεγονότων. Εκτείνεται πια σε έναν χώρο περισσότερο ψυχολογικό, ικανό να αναπαρισταθεί δίχως την απευθείας αναφορά του στην πραγματικότητα. Πέρα από τούτη τη μετάλλαξη του ελληνικού διηγήματος, όπως επιτεύχθηκε αθόρυβα και καθολικά εντούτοις από τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, μπορούμε ακόμα να χαρακτηρίσουμε πια με ασφάλεια τον Σκιαθίτη δημιουργό ποιητή. Διότι πέρα από το τρυφερό υπαινιγμό των διηγημάτων του, πέρα ακόμη και από την έμμετρη διαμόρφωση του λόγου του, ο ίδιος εξέφρασε μια απροσδόκητη αγάπη προς το ωραίο και το συνηθισμένο, αποκτώντας δικαιωματικά το ρόλο του ποιητή.