Μια ιστορία για δυο αγάπες…

24grammata.com/αρχαιότητα/ απόδημος ελληνισμός

γράφει ο Dr Edward Spence/ Έντουαρτ Σπενς,  Σίδνεϋ
Μετάφραση από την Αγγλική:   Ιάκωβος Γαριβάλδης, Μελβούρνη

επισκεφτείτε τον αξιόλογο ισότοπο  diasporic literature spot (κλικ εδώ), παρακολουθήστε την καλλιτεχνική δημιουργία των ομογενών μας στην Αυστραλία (και όχι μόνο)

« [252c] τὸν δ᾽ ἤτοι θνητοὶ μὲν ἔρωτα καλοῦσι ποτηνόν
ἀθάνατοι δὲ Πτέρωτα, διὰ πτεροφύτορ᾽ ἀνάγκην»
  Πλάτωνος Φαίδρος
Ο Απόλλων βγαίνει με την Αφροδίτη;
Τι ‘ν’ αυτό που το λένε Αγάπη Σωκράτη, ρωτά η Διοτίμα, η μυστηριώδης γυναίκα από τη Μαντινεία. Δεν έχω ιδέα απαντάει ο Σωκράτης. Αν ο άνδρας δεδηλωμένος από το μαντείο σαν ο σοφότερος ανάμεσα στους θνητούς δεν γνωρίζει, τι ελπίδα έχουμε οι υπόλοιποι ν’ απαντήσουμε σ’ αυτή την ερώτηση;
Ένας τρόπος να προσεγγίσουμε αυτή την πεισματικά δύσκολη ερώτηση είναι να τη εξετάσουμε από δυο φαινομενικά αντίθετες και ασυμφιλίωτες στάσεις που κληρονομήσαμε από την Ελληνική Μυθολογία: αυτή της Αφροδίτης και του Απόλλωνα – τα δύο άκρα του φάσματος, ή ας πούμε καλειδοσκόπιο αγάπης. Αν πράγματι είναι ασυμφιλίωτοι μπορούμε να διαλέξουμε σαρκική αγάπη όπως εμπνέει η Κύπρια Αφροδίτη, θεά του Έρωτα, η οποία προσγειώνει την αγάπη στην ηδονή του σώματος, και η οποία, όπως η χορωδία στην Αντιγόνη προειδοποιεί, τρελαίνει άνδρες και γυναίκες, ή στην πνευματική αγάπη του νου, όπως τη θεόπνευστη του Απόλλωνα θεού του Ήλιου; Γιατί όμως να μην έχουμε και τις δυο; Κατά ένα τρόπο του λέγειν μπορούμε, αλλά πρέπει πρώτα να μάθουμε να μη φοβόμαστε τα ύψη. Διότι αγάπη κατά τον Πλάτωνα, δεν είναι ξεπεσμός αλλά ξεπέταγμα. Πριν όμως μάθει κανείς να πετάει προς τον Απόλλωνα, πρέπει να μάθει να κολυμπάει στα βαθιά και κρυφά θαλάσσια σπήλαια της Αφροδίτης. Κάθε αγάπη είναι παράδοξη, κάτι που τράβηξε τον Πλάτωνα και το Σωκράτη γιατί οι φιλόσοφοι αγαπούν τα παράδοξα.

Από Αγάπη του Συλλογισμού σε Αγάπη του Καλού και του Ωραίου
Η αγάπη για συλλογισμό του Πλάτωνα ήταν που τον ώθησε να εξετάσει την έννοια αυτής της αγάπης. Η αγάπη βρίσκεται στο επίκεντρο της φιλοσοφίας του Πλάτωνα. Το Συμπόσιο, ένας διάλογος αγάπης, μαζί με την Πολιτεία, είναι τα πιο σπουδαία φιλοσοφικά έργα του. Επειδή η αγάπη είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της φιλοσοφίας του Πλάτωνα, καθιστά τη φιλοσοφία του πάγκοινη και συναφή παντού και για πάντα. Γιατί αν η αγάπη είναι πάγκοινη και συναφή για όλους, εφόσον όλοι ενδιαφέρονται γι’ αυτήν, το ίδιο και η φιλοσοφία του Πλάτωνα.

Όταν η Αγάπη Αποτυγχάνει τα Πάντα Αποτυγχάνουν
Δεν συμβαίνει όμως για κάθε είδος αγάπης. Διότι όπως η Μαίριλυν Μόνροε μας πληροφορεί στο Οι Κύριοι Προτιμούν Ξανθιές (Gentlemen Prefer Blondes), «όταν η αγάπη αποτυγχάνει τα πάντα αποτυγχάνουν». Ο Πλάτωνας θα συμφωνούσε. Διότι κατά τον ίδιο, τα πράγματα μπορούν να είναι εντάξει μόνον με τη σωστή αγάπη. Αν η αγάπη αποτύχει είναι γιατί το είδος της επιδιωκόμενης αγάπης είναι λανθασμένο. Η αγάπη ποτέ δεν θα αποτύχει αν είναι το σωστό είδος. Αυτό περίπου ισχυρίζεται στο Συμπόσιο ο Πλάτωνας και στο διάλογο του Σωκράτη και της Διοτίμα, της μυστηριώδους γυναίκας από την Μαντινεία, που αποτελείται από μια σειρά από ομιλίες, επτά στο σύνολο, που δόθηκαν προς τιμή του Έρωτα ή της Αγάπης από καλεσμένους στο δείπνο / συμπόσιο που έλαβε χώρα στην Αθήνα περίπου το 416 π.Χ.

Η Απολογία του Αριστοφάνη για τις Πηγές Ρομαντικής Αγάπης
Εκτός από την απολογία της Διοτίμα για Πλατωνική Αγάπη, ο Αριστοφάνης μιλάει για την προέλευση της Ρομαντικής Αγάπης, στην πιο σπουδαία απολογία στο Συμπόσιο. Στην απολογία του αυτή ο Αριστοφάνης στοχεύει σ’ ένα έντονο σημείο αποσύνδεσης από τις ομιλίες περί αγάπης που προηγούνται. Δεδομένου ότι εκείνες οι ομιλίες παρουσιάζουν την αγάπη ως θεό ή θεά, η απολογία του Αριστοφάνη δεν παρουσιάζει την αγάπη σαν θεότητα παρά σαν μια νοσταλγία πληρότητας.
Ο Αριστοφάνης προσφέρει μια ιστορία που έχει να κάνει με την ανθρώπινη φύση και κατάσταση. Οι άνθρωποι ήταν κάποτε σφαιρικοί, με οκτώ άκρα σαν χταπόδια (σκεφτείτε το την επόμενη φορά που θα ρίξετε το χταπόδι για ψήσιμο – ίσως να γίνεστε ανθρωποφάγος), τέσσερα χέρια και τέσσερα πόδια, ένα κεφάλι με δύο πρόσωπα, τέσσερα αυτιά και δύο γεννητικά όργανα, αρσενικά, θηλυκά ή και τα δυο, έτσι ώστε να είναι οποιοδήποτε από τα τρία είδη: αρσενικό-αρσενικό, αρσενικό-θηλυκό ή και θηλυκό-θηλυκό. Κάποτε είχαν προσβάλλει τους θεούς και για να τους τιμωρήσει ο Δίας τους έκοψε στη μέση, διασκορπίζοντας τα δύο κομμάτια σε διαφορετικές κατευθύνσεις. Από τότε πάντα ψάχνουμε για το έτερο ήμισυ. Όταν το ένα μισό βρίσκει το άλλο μισό του, κυριεύονται από Έρωτα και αγαλλιάζουν γιατί βρέθηκαν. Η αιτία γι’ αυτό δεν είναι, ή τουλάχιστον δεν φαίνεται να είναι, η επιθυμία για σεξουαλική συνουσία: αντίθετα, η ψυχή του καθενός επιθυμεί κάτι απερίγραπτο. Οι αγαπημένοι επιθυμούν να ζήσουν κοινή ζωή και να πεθάνουν έναν κοινό θάνατο, να γίνουν Ένα και πάλι, σε μια ολοκληρωμένη και αιώνια συνένωση. Ο λόγος είναι ότι αυτή είναι η πανάρχαια φύση μας όταν κάποτε ήμασταν ένα ενωμένο Σύνολο. «Ο Έρωτας», λέει ο Αριστοφάνης, «είναι η επιθυμία και αναζήτηση της Ολότητας».

Η Ιστορία του Αριστοφάνη είναι του Ξεπεσμού
Η Ιστορία του Αριστοφάνη είναι ιστορία Ξεπεσμού˙ δεν διαφέρει από την ιστορία αποβολής του Αδάμ και της Εύας από τον Ουρανό. Χρειαζόμαστε θεραπεία, ακριβώς επειδή, όταν ήμασταν ολόκληροι κατεχόμασταν από ασέβεια και υπεροψία, έτοιμοι να προκαλέσουμε τους θεούς. Βρίσκουμε μια ανάλογη ιστορία στον ξεπεσμό του ανθρώπου στο διάλογο του Πλάτωνα Φαίδρος. Σ’ εκείνο το διάλογο ο Σωκράτης αφηγείται στο Φαίδρο, που έχει έναν επίσης σημαντικό ρόλο στο Συμπόσιο, πώς οι ψυχές μας είχαν κάποτε φτερά και περιφέρονταν στους ουρανούς γύρω από τους θεούς μέχρι που χαμηλώνοντας στη γη γοητευμένοι από την εικόνα και τους ήχους και χάνοντας τα φτερά, προσγειωθήκαμε ανώμαλα σαν τον Ίκαρο. Αλλά κάθε τόσο αντικρίζοντας το πρόσωπο των αγαπημένων οι ψυχές μας ερεθίζονται ερωτικά και παράξενα, αποκτώντας φτερά και πάλι λαχταρούν να πετάξουν στους ουρανούς απ’ όπου προήλθαν (την επόμενη φορά που θα αισθανθείτε φαγούρα στις μασχάλες αρπάξτε κάτι βαρύ).

Το Παράδοξο της Ρομαντικής Αγάπης
Η Αγάπη σαν σύνολο όμως είναι για πάντα ανεκπλήρωτη. Διότι αν ο σκοπός της αγάπης είναι η ολοκλήρωση αυτό είναι τάση που δεν εκπληρώνεται. Παρά την παρόρμηση προς συνένωση και ολοκλήρωση, οι αγαπημένοι είναι στην ουσία ξέχωροι. Με τα σώματά τους δηλώνουν την ένωση και την αγάπη τους, που είναι ο λόγος του χωρισμού τους. Αυτό που δηλώνει τον πόθο τους για ολοκλήρωση είναι αυτό που τους διαχωρίζει και τους κρατά χώρια. Το παράδοξο της αγάπης είναι στην ουσία διπλά παράδοξο. Αρχικά η ολότητα με την αλαζονεία μάς οδήγησαν στο χωρισμό. Τώρα είναι ο χωρισμός που παρεμποδίζει τις αιώνιες προσπάθειες για επανένωση στην αρχική ολότητα. Αυτό που δηλώνει την ολότητα, που ποθούν οι ψυχές μας, είναι αυτό που μας χωρίζει για πάντα και μας κρατάει χώρια. Ρομαντική αγάπη στην ουσία μεσολαβεί στο σώμα και είναι η αιτία του χωρισμού αντί της ένωσης. Είμαστε όντα ενός πόθου που θεωρητικά και στην πράξη δεν γίνεται να εκπληρωθεί. Λαχταρούμε την ολότητα με την ένωση των ψυχών μας, που την παρεμποδίζει πάντα ο σωματικός μας διαχωρισμός.
Η απολογία του Αριστοφάνη δεν δίνει λύση στο παράδοξο της αγάπης. Ο Αριστοφάνης προσφέρει ένα μύθο αγάπης που έχει ως ορμητήριο την κωμωδία και λήγει με το όραμα μιας ανθρώπινης κατάστασης που είναι ουσιαστικά τραγική.

Ο Πλάτων Προσφέρει μια Ελπίδα
Εκεί που νομίσαμε πως τα πράγματα είναι άχαρα και αδιόρθωτα, ο Πλάτων προσφέρει μια ελπίδα φάρο (με τη βοήθεια του Απόλλωνα) δια μέσου της διορατικότητας της Πλατωνικής Αγάπης. Είναι ένα όραμα που εκδηλώνει με δριμύτητα η Διοτίμα. Η Διοτίμα λέει στο Σωκράτη, που σοφά υποκρίνεται άγνοια σε θέματα αγάπης (δεν τον ήξεραν ως τον σοφότερο άδικα), ότι ρομαντική αγάπη υποδηλώνει νοσταλγία γι’ αθανασία που, στην ουσία, δεν μπορεί να εκπληρωθεί από αγάπη για κάποιο άλλο σώμα, όσο όμορφο κι αν είναι. Ο ισχυρισμός του Αριστοφάνη ότι οι αγαπημένοι επιθυμούν κάτι πέραν της σεξουαλικής ευχαρίστησης, μια μόνιμη συνένωση που δεν μπορούν πλήρως να εκφράσουν, παρά μόνο κάτι που αόριστα φαντάζονται πως προσμένουν όπως δηλώνει η Διοτίμα για τον Έρωτα. Ο απολογισμός της αγάπης, ως νοσταλγία για αθανασία, μπορεί τελικά να οδηγήσει κάποιον στην υψηλότερη μορφή αγάπης, την αγάπη για το Ωραίο. Σύμφωνα με τη Διοτίμα, ο πιο σπουδαίος φυσικός πόθος μας δεν είναι για κάποιο άλλο άτομο, αλλά γι’ αυτό το αμετάβλητο, το αιώνιο Ωραίο.

Τρία Σκέλη στο Όραμα Αγάπης της Διοτίμα
Η απολογία της Διοτίμα για τον Έρωτα αποτελείται από τρία σκέλη. Πρώτο, η Διοτίμα προσδιορίζει τον Έρωτα ως μια επιθυμία για ευτυχία και την ευτυχία ως αιώνιο απόκτημα ωραίων και χρηστών πραγμάτων. Δεύτερο, η Διοτίμα επικεντρώνεται στις δουλειές του Έρωτα ισχυριζόμενη πως ο Έρωτας στοχεύει στην αθανασία δια μέσου της διττής παραγωγής όσον αφορά το σώμα και την ψυχή. Στο τρίτο σκέλος, στα Μεγαλύτερα Μυστήρια του Έρωτα, ο αγαπητικός αναρριχάται σαν ν’ ανεβαίνει σκάλα από τη σωματική ομορφιά, μέσα από ψυχικά και πνευματικά κάλλη στην προσήλωση προς το Ωραίο και Καλό καθ’ αυτό. Κι εκεί αν όχι από πουθενά αλλού, όπως λέει η Διοτίμα, ο αγαπητικός γίνεται αθάνατος.

Ο Έρωτας όχι Θεός αλλά Μεσάζων
Όπως ο Αριστοφάνης, η Διοτίμα ισχυρίζεται πως ο Έρωτας δεν είναι θεός. Τι είναι τότε, ρωτάει ο Σωκράτης, «είναι δαίμων Σωκράτη» απαντά, «ένα πολύ δυνατό πνεύμα που βρίσκεται στα ενδιάμεσα ανθρώπινου και θεϊκού. Αν και ο Έρωτας δεν είναι ο ίδιος θεϊκός ενεργεί ως μεσάζων μεταξύ του θεϊκού και του ανθρωπίνου βασιλείου και τα συνδέει σε μια μονάδα. Εδώ τον Έρωτα μπορούμε να τον χαρακτηρίσουμε φιλόσοφο, ο οποίος ως λάτρης της σοφίας, προσπαθεί να μεσολαβήσει μεταξύ της άγνοιας και της σοφίας. Ως μεσολαβητής μεταξύ ουρανού και γης, ο Έρωτας είναι ο καθοδηγητής μας προς μια ουράνια αγάπη, η οποία τελικά επιδίδεται στην ανεύρεση του Καλού και του Ωραίου. Σ’ αυτό το τελικό στάδιο, σαν μια ερωτική Νιρβάνα, ο αγαπητικός γίνεται ένα με το Ωραίο και το Καλό, και ανακτά τη χαμένη ολότητα.

Η Πλατωνική Αγάπη είναι ένα Δυναμικό Συνεχές
Μπορούμε να προσεγγίσουμε το όραμα αγάπης του Πλάτωνα σαν να συμπεριλαμβάνει ένα δυναμικό συνεχές μεταξύ της πιο φτηνής μορφής της αγάπης – λάγνα ή σαρκική αγάπη και της υψηλότερης μορφής της, η αγάπη για το Ωραίο και Καλό καθ’ αυτό. Μεταξύ των δύο αυτών σημείων υπάρχουν και άλλα είδη αγάπης όπως ρομαντική, οικογενειακή και φιλίας.
Ο Δεσμός μεταξύ Πλατωνικής και Χριστιανικής Αγάπης
Αν αντικαταστήσουμε το Ωραίο και το Καλό με το Θεό, θα έχουμε την παλαιότερη έκδοση του Χριστιανισμού. Όπως θα περιμέναμε, ο Πλάτωνας είχε σημαντική επίδραση στον Χριστιανισμό, κάτι για το οποίο ο Νίτσε τον κατηγορούσε ονομάζοντας το Χριστιανισμό σαν «Πλάτωνας για το κοινό». Μπορούμε να δούμε ότι η Αγάπη για το Ωραίο και το Καλό είναι ανάλογη με την αγάπη για το Θεό, δια μέσου του Ιησού Χριστού ως Θεού ενσαρκωμένου. Και όπως ο Χριστός παραδοσιακά παρουσιάζεται ως ο μεσάζων ή το μέσο μεταξύ του ανθρώπινου και του θεϊκού, Εκείνος είναι κατά κάποιο τρόπο ανάλογος με τον Έρωτα. Επιπλέον, όπως ο Πλατωνικός Έρωτας και η Φιλοσοφία, ο Χριστός παρουσιάζεται ως ο Ένας που μπορεί να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ εμάς και του Θεού και να μας βοηθήσει ν’ ανακτήσουμε την αρχική θεϊκή μας κατάσταση ολότητας πριν τον ξεπεσμό. Έτσι η Πλατωνική και Χριστιανική Αγάπη μαζί μπορούν να γίνουν αντιληπτές σαν τρόπος εξιλασμού και σωτηρίας. Και όπως η αγάπη για το Θεό, η Πλατωνική Αγάπη είναι ανυπέρβλητη – αν και είναι επίσης έμφυτη σ’ αυτό τον κόσμο, επεκτείνεται πέρα απ’ αυτό τον κόσμο, σ’ έναν άλλο τελειότερο.
Σημαντικό είναι ότι η Αγάπη αποτελεί μαζί τον μεταφυσικό και υπαρξιακό θεμελιώδη πυρήνα που βρίσκεται στο επίκεντρο της Πλατωνικής φιλοσοφίας και του Χριστιανισμού και προσφέρει μοναδική ηθική που βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά στην αγάπη. Κι ακόμη πιο σημαντικό το ότι η αγάπη είναι η γέφυρα που ενώνει και μονοιάζει την παγανιστική φιλοσοφία του Πλάτωνα με το Χριστιανισμό του οποίου το κεντρικό δόγμα, όπως αυτό της Πλατωνικής φιλοσοφίας, είναι η αγάπη (όλοι μαζί λοιπόν ας σηκώσουμε τη φωνή κι ας τραγουδήσουμε το τραγούδι των Μπιτλς «αυτό που χρειάζεσαι είναι αγάπη… αγάπη είναι το μόνο που χρειάζεσαι» – “all you need is love… love is all you need”).

Η Λύση του Παράδοξου της Αγάπης
Όπως του Σωκράτη, οι πλατωνικοί εραστές μπορούν να επανασυνδεθούν με την αληθινή τους αγάπη, το Ωραίο και το Καλό και δια μέσου αυτού του πνευματικού δεσμού να γίνουν Ένα με το Ωραίο και το Καλό και ν’ ανακτήσουν την ολότητά τους. Ενωμένοι και ολοκληρωμένοι μαζί με το Ωραίο και Καλό, οι πλατωνικοί εραστές δεν πρόκειται ποτέ πλέον ν’ ανταγωνιστούν τους θεούς όπως στη ρομαντική αγάπη του Αριστοφάνη, διότι το Καλό και ο Θεός είναι ένα και το αυτό. Έτσι στην ένωση με το Ωραίο και το Καλό, οι πλατωνικοί εραστές γίνονται ένα με το Θεό και ανακτούν την αρχέγονη ενότητα και ολότητά τους.
Τοιουτοτρόπως η διπλή παραδοξολογία της αγάπης του Αριστοφάνη επιλύεται. Πνευματική ένωση με το Ωραίο και το Καλό αφαιρεί και θεραπεύει ολότελα τον χωρισμό των ψυχών του Αριστοφάνη που ψάχνουν για το έτερον ήμισυ. Ταυτόχρονα, η ανακτημένη ολότητα της ψυχής, δια μέσου της συνένωσης με το Ωραίο και το Καλό, αποκαθιστά την ψυχή στην αρχική της κατάσταση αρχέγονης χάριτος. Έτσι τώρα ερωμένος και ερώμενος εξελίσσονται για μια φορά ακόμη στην αδιαφοροποίητη και αδιαίρετη Μονάδα με μια χαρισματική κίνηση πρόδηλη της αιωνιότητας του Ωραίου και του Καλού˙ μια χάρη όμοια με αυτή της κίνησης των άστρων που ολοφάνερα είναι μάρτυρες της απόλυτης παρουσίας του φωτός. Ακόμη μια φορά, ο Απόλλων το αστέρι του Ήλιου και η Αφροδίτη το εσπερινό και πρωινό αστέρι ακολουθώντας τον Απόλλωνα στις ανόδους και καθόδους του, εναρμονίζονται.
Το Ωραίο είναι κάλεσμα, ένα κάλεσμα προς την αγάπη και επιδίωξη του Καλού, την άλλη άποψη της Πλατωνικής αγάπης. Η ελληνική λέξη που χρησιμοποιεί ο Πλάτων στο Συμπόσιο για το Ωραίο και το Καλό είναι μία, η λέξη «Κάλλος». Και όπως το Κάλλος ως ωραίο παρέχει την έννοια της αγάπης στον Πλάτωνα μαζί με την αισθητική του διάσταση, το Κάλλος, ως ωραίο, του χαρίζει την ηθική του πλευρά. Τοιουτοτρόπως πλατωνικός Έρως έχει διττή ανεπίδεκτη διάσταση: είναι αυτόματα αισθητικό και ηθικό: μαζί μια φιλοδοξία προς το Ωραίο και προς το Καλό.

Σημ: Το πιο πάνω άρθρο, το οποίο δημοσιεύθηκε στο αρχαιογνωστικό περιοδικό «Αθηνά» τεύχος 13 Ιανουαρίου 2006, είναι διασκευασμένη απόδοση μιας ομιλίας και θεατρικής παράστασης βασισμένης στο αρχικό σενάριο του Δρα Έντουαρντ Σπενς με τίτλο «Η Φιλοσοφία της Αγάπης – Η Αγάπη στα Χρόνια της Τρομοκρατίας» (The Philosophy of Love; Love in the Age of Terror). Παρουσιάστηκε από τον Δρα Έντουαρντ Σπενς στο εικοστό-δεύτερο Ελληνικό Φεστιβάλ του Σύδνεϋ στις 28 Μαρτίου, 2004 και στο Μέγαρο Λυρικής Σκηνής του Σύδνεϋ (Sydney Opera House). Η εκδήλωση παρουσιάστηκε επίσης στο πρόγραμμα μιας ώρας του ABC Radio National της Αυστραλίας, με τίτλο “Big Ideas” (Μεγάλες Ιδέες). Η ομιλία και η θεατρική παράσταση ανέβηκαν επίσης στο Fringe Festival της Αδελαΐδας, στις 5-7 Μαρτίου 2004, στο Coriole Vineyards του McLaren Vale, Νότια Αυστραλία.

Υ.Γ. – Σημάδια της ζωής όλοι έχουν, λίγοι όμως τη ζωή σημαδεύουν

το κείμενο στο πρωτότυπο κλικ εδώ