Μαρωνίτης Δημήτρης, Η ποίηση του Γιώργου Σεφέρη. Μελέτες και μαθήματα.

24grammata.com/ Σεφέρης

Μαρωνίτης Δημήτρης, Η ποίηση του Γιώργου Σεφέρη. Μελέτες και μαθήματα.
 
Αθήνα 1989, Ερμής. Σσ. 108-11

Αντιστάσεις και συγκρότηση του ποιητικού λόγου

Στην ποίηση του Σεφέρη συμβαίνει τούτο το διδακτικό: τόσο το συγκεκριμένο ποίημα (στο εσωτερικό-του) όσο και το σύνολο του ποιητικού έργου (με τα εξωτερικά-του πια χαρακτηριστικά) δείχνουν πως ο ποιητικός λόγος δεν είναι απλό διάμεσο στα χέρια του ποιητή, αλλά κάτι σχεδόν αυτόνομο, με τα δικά-του όρια. Καθώς, λοιπόν, ωριμάζει το κάθε ποίημα και γυρεύει τη συγκρότησή-του, διαμορφώνει και τις δυναμικές αντιστάσεις του λόγου-του, ως είδος εντολών προς τον ποιητή.

Ο ποιητής, σ’ όλη αυτή τη διαδικασία, παρεμβαίνει και εξαφανίζεται, και πάλι από την αρχή, ωσότου ο λόγος του ποιήματος φτάσει στην ακραία-του ένταση και στην έσχατη συσπείρωσή-του. Η λειτουργία αυτή γίνεται όπως περίπου ποιητικά κατατίθεται στη Μνήμη, Β΄, από το Ημερολόγιο Καταστρώματος, Γ΄:

Είναι παντού το ποίημα. Η φωνή σου καμιά φορά προβαίνει στο πλευρό του σαν το δελφίνι που για λίγο συντροφεύει μαλαματένιο τρεχαντήρι μες στον ήλιο και πάλι χάνεται. Είναι παντού το ποίημα σαν τα φτερά του αγέρα μες στον αγέρα που άγγιξαν τα φτερά του γλάρου μια στιγμή.

Μια τέτοια υποδοχή και άσκηση του ποιητικού λόγου θα μπορούσε εύκολα να οδηγήσει στη μεταφυσική. Όμως στον Σεφέρη η ίδια η μεταφυσική πέφτει στα απαγορευτικά όρια του ποιητικού-του λόγου: το ποίημα φτάνει συχνά ως την κρίσιμη μεμβράνη-της, την ψηλαφεί, την πιέζει, αλλά ποτέ δεν τη διαρρηγνύει.

Πάντως τώρα που έχουμε πια μπροστά-μας ολόκληρο το ποιητικό έργο του Σεφέρη κι εκείνον απόντα, μπορούμε νομίζω (με την βοήθεια των Ημερολογίων, των Δοκιμών και των Γυμνασμάτων) να εκτιμήσουμε τη νομολογία του ποιητικού-του λόγου – θα έλεγα απερίφραστα: την ηθική της ποίησής-του.

Η βασική αρχή του ποιητικού λόγου, κατά Σεφέρη, είναι πως το ποίημα δεν αποτελεί ιδιοκτησία κανενός. Γιατί:

Είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας. Σπέρνουνται γεννιούνται σαν τα βρέφη ριζώνουν θρέφουνται με το αίμα. Όπως τα πεύκα κρατούνε τη μορφή του αγέρα ενώ ο αγέρας έφυγε, δεν είναι εκεί το ίδιο τα λόγια φυλάγουν τη μορφή του ανθρώπου κι ο άνθρωπος έφυγε, δεν είναι εκεί.

Με την προοπτική αυτή το ποίημα γίνεται ο αγώνας επιβίωσης της γλώσσας μέσα από τον άνθρωπο, αλλά και πέρα από τον άνθρωπο: προς τη φύση, τον κόσμο και την ιστορία. Από αυτή τη διαχρονική ισχύ του ποιητικού λόγου και τη συγχρονική παρουσία του κάθε ανθρώπου προκύπτει μια ελπίδα, που η γεύση-της παραμένει, εντούτοις, τραγική.

Μια δεύτερη αρχή αντίστασης του ποιητικού λόγου του Σεφέρη είναι ο έλεγχος αλλά και ο σεβασμός της εμπειρικής αφορμής του ποιήματος. Τώρα που ο κύκλος των Ημερολογίων τείνει να ολοκληρωθεί, ξέρουμε πια ότι κάποιοι πυρήνες του ποιητικού λόγου του Σεφέρη ετοιμάζονται χρόνια, γύρω από ένα σπόρο ιδιωτικής ή, συνηθέστερα, δημόσιας εμπειρίας, που ελέγχεται προηγουμένως στο τριπλό κόσκινο της φύσης, της ιστορίας και της γλώσσας. Κανείς δεν θα το πίστευε πως ο Μιχάλης και η κραυγή-του στον Τελευταίο σταθμό υπήρξαν πραγματικά, και πως ο σπόρος αυτός κρατήθηκε πάνω από τρία χρόνια προτού μετασχηματιστεί σε ποιητική σφραγίδα.

Μια τρίτη αρχή του ποιητικού νομολογίου του Σεφέρη είναι ο έγκαιρος καθορισμός των απαγορευμένων περιοχών, που ο λόγος τις υποδείχνει, αλλά δεν τις ποδοπατεί. Υποδήλωσα ήδη ότι μια τέτοια περιοχή για τον Σεφέρη είναι η μεταφυσική. Υπάρχουν κι άλλες, οι οποίες ή αποκρούονται (ως αρνητικές για την ποίηση), ή καθιερώνονται ως αμίλητες. Δύο παραδείγματα για να συνεννοηθούμε.

Σε μιαν εποχή που ευνοούσε την ηρωολογία (τη ρητορική-της απόρριψη ή την εθνική-της προβολή), ο ποιητικός λόγος του Σεφέρη κρατήθηκε και προς αυτή την κατεύθυνση στα όρια ενός μέτρου που πλησιάζει σχεδόν τη σιωπή. Σ’ ολόκληρο το έργο-του η λέξη ήρωας απαντά όλο κι όλο έξι φορές. Μία στους Συντρόφους στον Άδη της Στροφής, σ’ ένα μυθικό, οδυσσειακό σκηνικό, που διακρίνει ρητά τους ήρωες από τους ανθρώπους:

Αφού μας μέναν παξιμάδια

τι κακοκεφαλιά

να φάμε στην ακρογιαλιά

του Ήλιου τ’ αργά γελάδια

που το καθένα κι ένα κάστρο

για να το πολεμάς

σαράντα χρόνους και να πας

να γίνεις ήρωας κι άστρο!

Η δεύτερη εμφάνιση της λέξης γίνεται στο Σάββατο από τις Σημειώσεις για μία «Εβδομάδα». Το πλαίσιο που φιλοξενεί τώρα τη λέξη είναι η περιοχή της τραγωδίας – ίσως της σαιξπηρικής:

μόνο δεν μπόρεσα να βρω τα παιδικά χρόνια

μήτε τον τόπο που γεννήθηκε ο ήρωας του δράματος

μήτε τις πρώτες εντυπώσεις

εκείνες που θυμάται στην πέμπτη πράξη

στην κορυφή της δυστυχίας.

Οι άλλες τέσσερις φορές που ακούγεται η λέξη συσσωρεύονται στη σφραγίδα του Τελευταίου σταθμού – εδώ η ηρωολογία συγκρούεται με τον κοινό άνθρωπο και η χρήση-της αποκρούεται, γιατί το θέμα δεν πέφτει στη δικαιοδοσία και στη δικαιοσύνη του ποιητικού λόγου:

Να μιλήσω για ήρωες να μιλήσω για ήρωες: ο Μιχάλης

που έφυγε μ ‘ ανοιχτές πληγές απ ‘ το νοσοκομείο

ίσως μιλούσε για ήρωες όταν, τη νύχτα εκείνη

που έσερνε το ποδάρι του μες στη συσκοτισμένη πολιτεία,

ούρλιαζε ψηλαφώντας τον πόνο μας· «Στα σκοτεινά

πηγαίνουμε, στα σκοτεινά προχωρούμε…»

Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά.

http://www.potheg.gr