Βρασίδας Καραλής, «Ακυβέρνητες Πολιτείες: Από την ιδεολογία στην ιστορία»

24grammata.com- Ιστορία της Λογοτεχνίας

…Ο Τσίρκας έρχεται να κλείσει με την τριλογία του μια στάση ζωής που επικράτησε κατά τον Μεσοπόλεμο παγκοσμίως. Όπως ο Νίκος Καζαντζάκης στην Οδύσσειά του έδωσε το τέλος του θρησκευτικού ανθρώπου, έτσι και ο Τσίρκας με τις Ακυβέρνητες Πολιτείες δίνει το τέλος του ιδεολογικού ανθρώπου. Και οι δύο συγγραφείς κατέδειξαν με το έργο τους το τέλος των ολοκληρωτικών γλωσσών, το τέλος δηλαδή της νοοτροπίας που επιδίωκε να δώσει στον άνθρωπο μια συμπαγή και συνολική αντίληψη του κόσμου.
Ο Τσίρκας πλάθει τον τύπο του μετα-ιδεολογικού ανθρώπου. Έναν τύπο που, χωρίς να ιδιωτεύει, ζει με ένταση την ατομικότητά του, απομυστικοποιώντας τη φύση και την πολιτική. Θα λέγαμε πως πρόκειται, από μιαν άποψη, για τον τύπο του κοινωνικοποιημένου ανθρώπου, που, κατά την αντίληψη του Μαρξ, αποτελεί την αρχή της ιστορίας. Τα χαρακτηριστικά του τύπου αυτού δεν πρέπει να τα επικεντρώσουμε στο πρόσωπο του Μάνου Σιμωνίδη. Ο Τσίρκας, όπως είπαμε, δε δουλεύει με χαρακτήρες, αλλά με όγκους γεγονότων. Είναι τα γεγονότα –τα γεγονότα που δημιουργούν οι άνθρωποι– που τελικώς ξεπερνούν τους ανθρώπους. Ο μετα-ιδεολογικός τύπος του Τσίρκα διαμορφώνεται μέσα από την πορεία της ιστορίας και όχι από τη σκέψη ή τη θεωρία. Γι’ αυτό το λόγο, ίσως, θα πρέπει να υποστηρίξουμε ότι, μετά το Νίκο Καζαντζάκη, ο Τσίρκας αποτελεί το μεγαλύτερο σταθμό της λογοτεχνίας μας που ενέχει πολιτισμική σημασία. Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες σημειώνουν το τέλος μιας πολιτισμικής και πολιτικής περιόδου της ιστορίας μας σε κάθε επίπεδο. Ίσως γιατί δεν αρκέστηκαν να καταγράψουν το τέλος αυτό, αλλά προσπάθησαν να δουν μια προοπτική εντεύθεν. Και πράγματι, παρά τις μεταβολές που επισυνέβησαν στη δεκαετία μας –αρκεί να αναλογιστούμε πόσο διαφορετικά θα ερμήνευε τις Ακυβέρνητες Πολιτείες ο Κορνήλιος Καστοριάδης– ο μεταπολεμικός Έλληνας αναγνωρίζει ακόμα το ρυθμό του στο λόγο του Τσίρκα. […] Παρά τις μαρξιστικές του προϋποθέσεις, λοιπόν, το έργο εξακολουθεί να αναπαράγει μιαν αστική αντίληψη για το άτομο, δηλαδή μιαν αντίληψη που βασίζεται σε επιμέρους μυθολογίες και όχι σε έναν κεντρικό μύθο. Η πολυπλοκότητα στις Ακυβέρνητες Πολιτείες προέρχεται από την ύπαρξη πολλών ατομικών μύθων που συμπλέκονται για να δημιουργήσουν τον ευρύτερο μύθο, την ιστορία. Γύρω από αυτές τις διασταυρούμενες ενέργειες και την άπειρη σειρά των παραλληλόγραμμων δυνάμεων, κατά τη διατύπωση του Ένγκελς, οι πολιτείες των ανθρώπων μοιάζουν ακυβέρνητες, μόνο και μόνο, γιατί η ισορροπία την οποία είχε επιβάλλει στον κόσμο η ιδεολογία έχει διασαλευθεί. Τούτη η σαλεμένη ισορροπία, που η αριστερή κριτική είχε διαισθανθεί με τρόμο, αποτελεί τελικώς το επαναστατικό, αν θέλετε, στοιχείο του έργου που θέτει σε αμφισβήτηση ακόμη και τη δική του κοσμοαντίληψη. Παρά το γεγονός, λοιπόν, ότι οι Ακυβέρνητες Πολιτείες παρουσιάζουν τον κοινωνικό και καλλιτεχνικό ορίζοντα μιας τάξης, υπερβαίνουν τους μηχανισμούς επιβολής της με το ριζικό κατακερματισμό τους. Ο κατακερματισμός αυτός έχει σαν αποτέλεσμα την απομυστικοποίηση της γλώσσας που διατυπώνεται η συνειδητοποίηση του κόσμου και επομένως την υπονόμευση κάθε προσπάθειας να επαναπροταθεί μια πλήρης και καθολική γνώση του κόσμου, δηλαδή μια νέα ιδεολογία. Η ιδεολογία, μαζί με τη μητέρα της τη θρησκεία, χρειάστηκε να γίνουν αντικείμενα εκμετάλλευσης για να χάσουν την αίγλη και την εσωτερική τους συνοχή. Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες, ανάμεσα στ’ άλλα, κρίνουν, όχι μόνο τη σταλινική γλώσσα, αλλά και την καθαρώς θρησκευτική αντίληψη του Λένιν ότι «ο μαρξισμός είναι θεωρία παντοδύναμη επειδή είναι σωστή, αρμονική και πλήρης και δίνει στους ανθρώπους μια συμπαγή αντίληψη του κόσμου». Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η απόρριψη τέτοιων θέσεων παρουσιάζεται στη Νυχτερίδα με τη δυναμική εισβολή του τυχαίου στην ιστορία. Τα πάντα εδώ ανατρέπονται και ξαναστήνονται αλλαγμένα, με μιαν απροσδόκητη ταχύτητα. Τα γεγονότα συντάσσονται σύμφωνα με την αληθοφάνεια του απροσδόκητου συστέλλοντας ή διαστέλλοντας τη σημασία τους σαν σε χώρους φαινομενικά άσχετους, δηλαδή σε χώρους μη αναγνωρίσιμους από ένα ιδεολογικό σύστημα. Ο Τσίρκας στη Νυχτερίδα παρουσιάζει έναν καθαρό μη-ιδεολογικό τρόπο σκέψης αφήνοντας σε κάθε πράγμα τη δική του φωνή και σε κάθε άτομο τη σύμφυτη ιδιαιτερότητά του.
Ό,τι δίνει στις Ακυβέρνητες Πολιτείες μια βαθιά εντύπωση φαντασίας, είναι η πλατιά χρήση της ιστορίας, όχι απλά ως σκηνικού υπόβαθρου. Η ιστορία αποτελεί την άρνηση της ιδεολογίας. Ξεφεύγοντας οι ήρωες του Τσίρκα από τις «διανοητικές μαγγανείες» της ιδεολογίας, εντάσσονται σε ένα ιστορικό περιβάλλον που το διαμορφώνουν και τους καθορίζει. Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες σταματούν ακριβώς εδώ. Με το θάνατο «των ιδιόρρυθμων, των απροσάρμοστων» μέσα στον «αιώνα της ιδεολογικής αδιαλλαξίας». Ο Τσίρκας κρίνοντας την ιδεολογία και καταδεικνύοντας την ανεπάρκειά της να ολοκληρώσει το άτομο, ακολούθησε το δρόμο που τον έφερε στην πολιτική γραφή της Χαμένης Άνοιξης.

Βρασίδας Καραλής, «Ακυβέρνητες Πολιτείες: Από την ιδεολογία στην ιστορία», Διαβάζω, τχ. 171/1987, σσ. 58-59.   http://www.ekebi.gr