Γιάννης Παπαθεοδώρου, «Το καθήκον της μνήμης. Ο Απρίλης του ’44 στις Ακυβέρνητες Πολιτείες του Στρατή Τσίρκα»

24grammata.com- Ιστορία της Λογοτεχνίας

24grammata.com – Στρατής Τσίρκας
…Ο Τσίρκας επιστρέφει στο τραύμα των αγωνιστών της Μέσης Ανατολής που ήταν, ταυτόχρονα, και τραύμα της δικής του εμπειρίας. Η αφήγηση αποτελεί η ίδια μια «μνήμη απόντων», μια μνήμη των Άλλων που δεν βρήκαν θέση στις σελίδες της επίσημης ιστορίας. Έτσι η δικαίωση του Απρίλη μετατίθεται από το επίπεδο της ιστορικής πράξης στο επίπεδο της ιστορικής μνήμης και στο επίπεδο της πολιτικής ηθικής της γραφής. Παρ’ όλα αυτά η τριλογία δεν παραμένει προσκολλημένη στο τραυματικό παρελθόν καλλιεργώντας απλώς ένα συμβολικό πένθος για αυτούς που χάθηκαν. Αντίθετα, η ανάδειξη της θυσίας τους, μέσα από την παραδειγματική σημασία που αποκτά, δείχνει ότι η ζωντανή μνήμη των συντρόφων τροφοδοτεί με καταλυτικό τρόπο όχι μόνο το βίωμα των επιζώντων ηρώων της τριλογίας αλλά τελικά την ίδια την ιστορική αίσθηση του παρόντος. Εάν μία από τις βασικές ιδιότητες της μνήμης είναι να προσαρμόζει διαρκώς «κληρονομημένες παραδόσεις στις εκάστοτε συνθήκες του παρόντος», μέσα από τις συμβολικές σημασίες με τις οποίες επενδύει την αλληλεπίδραση του παρελθόντος με τη συγχρονία, τότε η μνήμη του Απρίλη δεν είναι απλώς ένα ιστορικό βλέμμα στραμμένο στο παρελθόν˙ είναι μια πράξη κριτικής που αναφέρεται στο παρόν, εμπεριέχει δηλαδή τα πολιτικά και ιστορικά αιτήματα της εποχής κατά την οποία γράφεται και εκδίδεται το έργο. Έτσι η επιστροφή στο τραύμα της ιστορίας μπορεί να γίνει μια απελευθερωτική ανακατασκευή του παρελθόντος, απαλλαγμένη από τις δεσμεύσεις του καταπιεστικού εξουσιαστικού λόγου και από τις επιταγές της κομματικής επιτήρησης. […] Όπως το παρελθόν είναι ζωντανό μέσα στο παρόν, όπως οι νεκροί ξαναζούν μέσα στο νου και την καρδιά των επιζώντων, έτσι και η αφηγηματική αναβίωση του εκτοπισμένου ιστορικού γεγονότος επανέρχεται με πανηγυρικό τρόπο στην ιστορική προβληματική της τριλογίας. Στην πραγματικότητα το μνημόσυνο του «Επιλόγου» είναι μια μετωνυμία της ίδιας της ιστορικής αφήγησης, η οποία έχει αναλάβει να φέρει στο προσκήνιο την ξεχασμένη ιστορία των αγωνιστών της Μέσης Ανατολής: να θυμηθεί τους εκτοπισμένους Άλλους της ιστορίας. Η τριλογία, φόρος τιμής στη μνήμη των «σιωπηλών» προσώπων της ιστορίας, επαναφέρει τον Απρίλη στη συλλογική μνήμη της αριστεράς και θέτει το πρόβλημα της ερμηνείας των «σιωπών» της ιστορίας στο μεταπολεμικό αφήγημα: τη λήθη και την απώθηση που συνόδευε τα γεγονότα αυτά ως αποτέλεσμα της σκόπιμης αποσιώπησής τους. Η ιστορική μνήμη, ως διατήρηση των εικόνων ενός τραυματικού παρελθόντος, αποτελεί μια αντίδραση, μια πράξη αντίστασης στις «σιωπές» της ιστορίας, σε αυτό που επιβάλλεται ως λήθη ή ως επιλεκτική ανάγνωση του παρελθόντος, από τους εξουσιαστικούς μηχανισμούς, από τον «μονόλογο» της κυρίαρχης ιδεολογίας και κουλτούρας, από το εθνικό ιστορικό αφήγημα. Η ιστορική μνήμη που υποβάλλει η τριλογία προβάλλει μια διαφορετική εκδοχή για την ερμηνεία της ιστορίας˙ μια εκδοχή που μαζί με τα καινούργια στοιχεία έφερνε στο προσκήνιο μερικές από τις πιο «σκοτεινές» περιοχές της ίδιας της κομματικής ιστορικής κουλτούρας. Το γεγονός αυτό δίνει στο έργο τον χαρακτήρα μιας κριτικής χειρονομίας, η οποία αμφισβητεί τις καθιερωμένες λογοκριτικές συμπεριφορές της κομματικής εξουσίας και κομίζει ταυτόχρονα μια νέα αντίληψη για το είδος της ιστορίας που μπορούσε να υπηρετεί μια πολιτικά στρατευμένη τέχνη.
Μέσα σ’ αυτά τα συμφραζόμενα η τριλογία αποκτά τις διαστάσεις ενός προκλητικού ιστορικού αφηγήματος, σε πολλά και πολλαπλά επίπεδα. Η αφήγηση της τριλογίας διαταράσσει τη «σιωπή» της ιστορίας. Επιλέγοντας το έδαφος μιας άγραφης «νωπής ακόμη κι αμφιλεγόμενης» ιστορίας, η τριλογία θέτει με εμβληματικό τρόπο το ζήτημα της μεσανατολικής αντίστασης και μάλιστα με όρους παραδειγματικής μνήμης. Ο σκληρός Απρίλης του ’44 γίνεται μια μετωνυμία της χειρονομίας του αποκλεισμού μέσα στην ιστορία. Η καταδίκη του κινήματος, η αποκήρυξή του, η βιολογική και ψυχική εξόντωση των πρωταγωνιστών του, ο εγκλεισμός τους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τις φυλακές και τις εξορίες, η αποσιώπηση της δράσης τους από το εθνικό αφήγημα της αντίστασης αλλά και από την κομματική ιστορία, είναι μια πορεία συνεχών ιστορικών αποκλεισμών. Ο Απρίλης είναι ένα μνημείο «των αφανών» που καλύφθηκε από τον κανονιστικό ιστορικό λόγο της εποχής. Από αυτή την άποψη η πράξη του «ιστορείν» στην τριλογία έχει έντονα κριτικό και αναθεωρητικό χαρακτήρα.
Στο σχήμα αυτό ο Απρίλης του ’44 χρησιμοποιείται σαν ένα παράδειγμα για τη μετάβαση από τη γραμμική, ομογενοποιητική και συνταγματική Ιστορία στην ασυνεχή, αποσπασματική και πολυφωνική ιστορική μνήμη. Έτσι η εννοιολόγηση της ιστορίας στην τριλογία εγκαταλείπει την κυρίαρχη ρητορική της μεταπολεμικής περιόδου για την ιστορική αναπαράσταση του έπους της αντίστασης και διερευνά τις δυνατότητες για μια κριτική μεταγραφή της ιστορίας με τρόπο διαλογικό. Στην τριλογία η σχέση υποκειμένου και ιστορίας είναι μια σχέση διαλογική, με την έννοια ότι το ιστορικό γεγονός εμπλουτίζεται διαρκώς με τις νέες συμφραζόμενες σημασίες που του αποδίδει η ατομική και συλλογική μνήμη. Η ιστορία ερμηνεύεται μέσα από τη διαλογική προοπτική των ετερογενών θεωρήσεων της κοινωνικής μνήμης. Έτσι το ιστορικό νόημα της τριλογίας ανοίγεται στην πολυφωνία και στην ετερότητα, υποβάλλοντας τη σκέψη ότι αφού η σχέση με την ιστορία είναι μια σχέση που διαμορφώνει την πολιτική ηθική των κοινωνικών ομάδων και των υποκειμένων, τότε ο «εκδημοκρατισμός» αυτής της σχέσης μπορεί να βοηθήσει στην οικοδόμηση ενός δικαιότερου παρόντος και ίσως στην αφήγηση ενός δικαιότερου παρελθόντος.
Εστιάζοντας το ενδιαφέρον του στις ρωγμές και τις ασυνέχειες της ιστορίας, ο Τσίρκας αφηγείται το χρονικό μιας αποτυχίας. Πάνω στα ερείπια του Απρίλη του ’44 ωστόσο θεμελιώνεται μια ριζοσπαστική άποψη για το νόημα και τις χρήσεις της ιστορίας και της ιστορικής μνήμης. Το «καθήκον της μνήμης» στην τριλογία αναδεικνύει τον Απρίλη του ’44 ως πράξη αντίστασης απέναντι στα ηγεμονικά σχήματα της κυρίαρχης ιστορικής κουλτούρας˙ μιας κουλτούρας, που η δομική της λειτουργία στηριζόταν στις ιδεολογικές χρήσεις της ιστορίας. Για τον Τσίρκα η αφήγηση του «ξεχασμένου» Απρίλη δεν ήταν μόνο μια πράξη δικαίωσης της αντίστασης στη Μέση Ανατολή αλλά και μια εναλλακτική αφήγηση του ιστορικού παρελθόντος. Η υπεράσπιση της μνήμης των μεσανατολιτών, ως πράξη πολιτικής παρέμβασης στη διαχείριση του παρελθόντος, σηματοδοτεί τη συμφιλίωση με τα ιστορικά τραύματα του παρελθόντος, ενώ ταυτόχρονα εκφράζει την αγωνία του συγγραφέα για μια πιο «ευρύχωρη» ιστορία, που θα αφουγκράζεται τις φωνές των Άλλων.

Γιάννης Παπαθεοδώρου, «Το καθήκον της μνήμης. Ο Απρίλης του ’44 στις Ακυβέρνητες Πολιτείες του Στρατή Τσίρκα», Αντί, τχ. 751/2001, σσ. 43-44, 46-47.