Αλέξανδρος Καζαμίας, «“Δεύτερες σκέψεις για τον ανθρωπισμό” των Ακυβέρνητων Πολιτειών»

24grammata.com – Στρατής Τσίρκας

….Αντίθετα με παλαιότερους και πιο πρόσφατους ισχυρισμούς, ο ανθρωπισμός στις Ακυβέρνητες Πολιτείες είναι κάτι όλως διόλου διαφορετικό από το συναίσθημα της «ανθρωπιάς» για το οποίο έχουν μιλήσει τρεις από τους φιλικούς προς τον Τσίρκα κριτικούς. Γι’ αυτό δεν πρόκειται ούτε για μια «ποίηση, [μια] ανάταση ψυχής» [Φούλα Χατζιδάκη], ούτε για μια «ιερότητα» [Δημήτρης Ραυτόπουλος], ούτε επίσης για τη συμπόνια «του πολύπειρου και πικραμένου Τσίρκα» απέναντι στο «δίκιο και το άδικο όλων των ανθρώπινων τύπων πάνω στους οποίους “σκοντάφτει” η μοίρα του Πολέμου» [Σπύρος Πλασκοβίτης]. Επίσης είναι εξίσου αμφίβολο αν ο ανθρωπισμός στις Ακυβέρνητες Πολιτείες υπήρξε ποτέ «ρομαντικός» ή αν «βρίσκει το δρόμο του σχεδόν με το σώμα, με τον έρωτα και τη μητρότητα», όπως έγραψε πρόσφατα ο Δημήτρης Ραυτόπουλος σε σχέση με τον «ουμανισμό των γυναικών» της Τριλογίας. Αντίθετα, ως το κυρίαρχο φιλοσοφικό μοτίβο του μυθιστορήματος, ο ανθρωπισμός αναπτύσσεται μονίμως ως μια φιλοσοφική στάση αμφισβήτησης που επιμένει να βλέπει τον κόσμο κριτικά και διαλλακτικά, έτσι ακριβώς όπως ο Τσίρκας είχε δει παλαιότερα στην Τρίτη Δοκιμή του Βουτυρά τον «ανθρωπιστή» ως κάποιον «που βασανίζεται από τα προβλήματα τα σημερινά».
Έτσι το θέμα του ανθρωπισμού στις Ακυβέρνητες Πολιτείες εκτυλίσσεται αρχικά μέσα από διάφορες φιλοσοφικές και ιδεολογικές συζητήσεις των χαρακτήρων που περιστρέφονται κυρίως γύρω από τη σχέση μεταξύ της φιλίας και του δόγματος. Απ’ την αρχή ώς το τέλος της Τριλογίας αδιάκοπα αντηχεί μια φράση που πότε ο Μάνος και πότε η Νάνσυ Κάμπελλ θυμούνται να έχει πει σε ανύποπτη στιγμή ο καθηγητής Ρόμπερτ Ρίτσαρντς τρεις μήνες προτού αρχίσει ο πραγματικός χρόνος του μυθιστορήματος: «Σε μια ώρα κρίσης, ένας ουμανιστής θα προτιμήσει να πεθάνει μάλλον με τους φίλους του παρά για τούτο ή για κείνο το δόγμα». Ο απόηχος αυτής της φράσης καταλήγει στον συγκινητικό επίλογο της Νυχτερίδας, όπου η αφήγηση μας λέει πως, όταν οι επιζήσαντες αναλογίζονταν έναν-έναν τους φίλους τους που σκοτώθηκαν στον Εμφύλιο, «έπιασαν να συζητούν τι έρχεται πρώτο, η φιλία ή το κόμμα». Μα λίγο πιο πριν, στην ίδια αυτή συζήτηση, ο λόγος είχε φτάσει και στο Ανθρωπάκι το οποίο, αφότου πρόδωσε το σύντροφό του Φάνη για χάρη δήθεν του κομματικού συμφέροντος, μας παρουσιάζεται ως γνήσια αντι-ανθρωπιστής μέσα από τη φράση «όλα κι όλα, η φιλία φιλία και το κόμμα κόμμα», που αντιστρέφει τα λεγόμενα του Ρίτσαρντς. Πράγματι, το Ανθρωπάκι είναι ανθρωπάκι γιατί εξαιτίας της προσήλωσής του στο δόγμα και στο κόμμα που το εκπροσωπεί, προδίδει και τις αυθεντικότερες από τις ανθρωπιστικές αξίες.

Αλέξανδρος Καζαμίας, «“Δεύτερες σκέψεις για τον ανθρωπισμό” των Ακυβέρνητων Πολιτειών», Αντί, τχ. 751/2001, σσ. 52-53.