“Η απομυθοποίηση του περιθωρίου”

 

Εάν (ένθετο του 24grammata.com)

(Επ’ ευκαιρίας της ανάγνωσης των  “Ακόλαστων Σονέτων” του Pietro Aretino.)

Διαβάστε, επίσης, τα σονέτα του Αρετίνο στην πρωτότυπη γλώσσα (Ιταλική)

καθώς και το άρθρο του Δημήτρη Δεληολάνη κλικ εδώ

γράφει η ποιήτρια Ντόρα Βλάσση

Ήθελα να ασχοληθώ με τον Αρετίνο , αποφασίζοντας εξαρχής ότι στο κείμενο αυτό  δεν θα αναφερόμουν στους τολμηρούς του στίχους. Κι αυτό γιατί έχει πλέον επέλθει ο κορεσμός, όσον αφορά την ελεύθερη ερωτική έκφραση, που αγγίζει την πορνογραφία.Πρόκειται για σημείο των καιρών. Ή για να είμαι ακριβέστερη , πρόκειται για φυσικό επακόλουθο.Τα τελευταία χρόνια επικρατεί η αποθέωση του ακόλαστου , του περιθωριακού , του αντισυμβατικού κόντρα σε οτιδήποτε συντηρητικό . Καθόλου δεν μπορώ να κατανοήσω γιατί πρέπει να αντιταχθώ σε κάτι που θεωρώ τόσο αναπόφευκτο και δεδομένο, όσο το ότι θα βραχώ αν περπατήσω χωρίς ομπρέλα στον κατακλυσμό. Η σεμνοτυφία, μου φαίνεται μια ακόμα στάση ανάμεσα σε άλλες, που περπατάνε παράλληλα και απλώς δεν προτίθενται να συναντηθούν ποτέ. Έτσι αν πρέπει να πάρω το μέρος της αιδημοσύνης-έστω και υποκριτικής- ή της αντισυμβατικότητας , τότε προτιμώ να στραφώ αποκλειστικά στον εαυτό μου και να πω  πως αναλόγως θα παίρνω το μέρος εκείνου που θεωρώ περισσότερο αισθητικό  (μπορούν πράγματι να είναι και τα δύο πολύ  ελκυστικά) , πράγμα που εξαρτάται απ’ την οπτική γωνία που επιλέγω κάθε φορά, από τη διάθεση μου , καθώς και απ’ τα επιμέρους στοιχεία με τα οποία επιλέγω να το πλαισιώσω.Επομένως κρατώ για τον εαυτό μου στάση επαμφοτερίζουσα ή όπως λέμε πιο απλά “διπλό ταμπλό” και έτσι είμαι ευχαριστημένη.
Το σεμνότυφο το βρίσκω ενίοτε ακραιφνώς ύποπτο και υπαινικτικό,συνεπώς μου φαίνεται πιο “πικάντικο” απ’ το  ευθέως ακόλαστο.Δεν αθωώνω έτσι το “περιθωριακό” ,ούτε προσπαθώ να κάνω μια αγιογραφία του Αρετίνου και του τρόπου που διάλεξε να γράψει και να ζήσει. Λέω απλώς ότι αυτό που θέλουμε να εννοούμε λέγοντας “ακόλαστο”  συνιστά όσα η σεμνοτυφία απορρίπτει και θεωρώ ή μάλλον σωστότερα :αρέσκομαι  να έχω την αίσθηση ,πως για να τα απορρίπτει οπωσδήποτε τα γνωρίζει.Και μάλιστα ίσως να τα έχει ποθήσει υπερβολικά πολύ πριν τα κρίνει ως μιαρά ή πηγαίνοντας ένα βήμα βαθύτερα, μπορεί να έχει επιδοθεί στην ακολασία περισσότερο απ’ όλες τις “ιέρειες” των παρεκτροπών που διηγείται ο Αρέτινος ή ο Μαρκήσιος Ντε Σάντ! (Σ’ αυτό το σημείο για παράδειγμα πλαισίωσα την σεμνοτυφία με τα στοιχεία εκείνα που την κάνουν περισσότερο ελκυστική κατ’ εμέ!)
Είναι γεγονός ,πως η γενικότερη “κουλτούρα” του περιθωρίου, τα τελευταία χρόνια, έχει μυθοποιηθεί. Η σημερινή στάση μιας μεγάλης μερίδας του κόσμου είναι συλλήβδην υπέρ της εκθείασης του “ακόλαστου” όσον αφορά την τέχνη αλλά και την “στάση ζωής” , δίνοντας μάλιστα σε αυτήν την τάση διαστάσεις κοινωνικές και πολιτικές που συνδέονται με τον φιλελευθερισμό. Αυτό το βρίσκω επίσης αναμενόμενο.Σήμερα βεβαίως , απολαμβάνουμε ένα σωρό ελευθερίες ακόμα,οπότε μπορούμε να επιδοθούμε ανενόχλητοι σε παχιά λόγια περί επαναστατικότητας , αιρετικότητας κτλ αποθεώνοντας όσους απλώς επέλεξαν να μιλήσουν και να ζήσουν κάποτε ή τώρα ,ακολουθώντας έναν άλλον δρόμο απ’  αυτόν της “Αρετής” των θεοφοβούμενων ή σεμνότυφων ή ειλικρινώς σεμνών -γιατί ναι ,υπάρχει και αυτή η μερίδα ανθρώπων!Συνεπώς το να εκθειάζεται η αθυροστομία , ακόμα η βωμολοχία και  η αποκαθήλωση οποιουδήποτε στερεότυπου στοιχείου ,σήμερα είναι εύκολη υπόθεση.
Τα έργα του Αρετίνου είναι αρεστά και ο ίδιος εξαιρετικά συμπαθής.Γράφει χωρίς να υπακούει στους μισαλλόδοξους και περιοριστικούς κανόνες της εποχής του ,στοιχεία της οποίας  -κι αυτό είναι λυπηρό-συνθέτουν και το στερεότυπο της δικής μας εποχής , το οποίο όμως στέκεται -κι ωστόσο συχνά το κάνει ενοχλητικά ακόμα κι αυτό!- στο περιθώριο, μια και από έναν τεράστιο αριθμό ατόμων θεωρείται κατάπτυστο.
Και απ’ αυτό το σημείο κι έπειτα αρχίζουν τα πράγματα να γίνονται τραγελαφικά.Μια απλή άτυπη έρευνα ανάμεσα σε φίλους και γνωστούς μπορεί να είναι κατατοπιστικότατη.Η πλειοψηφία,-η οποία απαρτίζεται από  ένα σύνολο εγγράματων και διανοούμενων, αλλά και από  την μπουρζουαζία όσων εκρήγνυνται κάνοντας χρήση εντυπωσιοθηρικών δηλώσεων περί αντισυμβατικής σκέψης και στάσης ζωής- δηλώνει  πως φρίττει με την θρησκοληψία , τον συντηρητισμό και τη σεμνοτυφία.Συνεπώς το πάλαι ποτέ “περιθώριο” αποτελεί πλέον τον κανόνα, το κοινώς αποδεκτό – τουλάχιστον στις τάξεις των νεότερων ατόμων! Συνιστά μια παράξενη μορφή σύμβασης και στην χειρότερη περίπτωση μόδα!Πλέον το να βρίσκεται κάποιος στο περιθώριο λόγω των επιλογών του ή λόγω της ιδιοσυγκρασίας του ,είναι σήμα κατατεθέν της ενδιαφέρουσας προσωπικότητας. Μοιάζει με το κλισέ  πως για να είναι κάποιος πραγματικός καλλιτέχνης, θα πρέπει απαραιτήτως να έχει εκκεντρική συμπεριφορά , να κάνει καταχρήσεις ή να πάσχει απο κάποια ψυχολογική διαταραχή!Βρισκόμαστε λοιπόν στο άλλο άκρο.Μιλώντας πάντα για τις τάσεις που παρατηρούνται στις τάξεις των νεότερων ανθρώπων ,αν θέλουμε να προσεγγίσουμε το θέμα κυριολεκτώντας , στην πραγματικότητα και αναλογικά ,στο περιθώριο σήμερα ως αιρετικός ,βρίσκεται αυτός που θα επιλέξει να ταχθεί αναφανδόν υπέρ των εκφραστών του συντηρητισμού και της αιδούς, εφόσον βρίσκεται στον αντίποδα της πλειοψηφίας .Και θα πρέπει-αστείο πράγματι!- να αισθάνεται υπερήφανος , γιατί στην εποχή μας  πέρα από κάθε αμφιβολία , το να είναι κάποιος περιθωριακός  του εξασφαλίζει το εισιτήριο για το πάνθεον των αγαπημένων και ιδιαίτερων προσωπικοτήτων!
Είναι απορίας άξιο πάντως πώς η πλειοψηφία εκείνων που εμφανίζονται ως υπερμαχοί της προόδου και της ελευθερίας -τόσο της κοινωνικής όσο και της καλλιτεχνικής – αντιμετωπίζουν με τόσο δογματισμό και απαξίωση όσους αντίκεινται στις ιδέες τους! Φαντάζομαι πως το υπέροχο “Διαφωνώ με αυτό που λες, αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να το λες” δεν περιλαμβάνεται στα φανταχτερά συνθήματα τους, ούτε βέβαια στις κατα τ΄άλλα έμπλεες φιλελευθερισμού πεποιθήσεις τους!
Με όλα αυτά, θέλω απλώς να επισημάνω πως εξετάζοντας τις τάσεις και τις επικρατούσες απόψεις γύρω μου ,συμπεραίνω οτι σήμερα το περιθώριο ανήκει σε όσους αντίκεινται στο “προοδευτικό” και “ελευθεριάζον” μια και όλοι οι υπόλοιποι είναι συσπειρωμένοι σε μια σφαίρα φιλελευθερισμού έστω και illustration!
Επιστρέφω στα “Ακόλαστα Σονέτα” του Αρετίνου -τα οποία αποτέλεσαν την αφορμή για όλες αυτές τις σκέψεις και τις παρατηρήσεις -και θέλω να πώ , πως σ’ αυτό το σημείο σημαντικό είναι να αναφερθεί πως ο μεταφραστής τους είναι ο Ηλίας Πετρόπουλος κι αυτό το δεδομένο  καθόλου δεν θα πρέπει να προσπερασθεί. Ο Ηλίας Πετρόπουλος έζησε βουτηγμένος μέχρι το λαιμό σε κόσμους υπόγειους , σημειωτέον σε εποχές που αυτό ήταν πράγματι “περιθώριο” και όχι τουριστικό θέρετρο για τους θιασώτες της παρακμής ή για τους κατ’ επίφαση επαναστάτες της τρέχουσης εβδομάδος.Ο ίδιος είναι σε θέση να εκτιμήσει την ελευθεριάζουσα γλώσσα του Αρετίνου , χωρίς να την υπερθεματίζει, χωρίς να τον θαμπώνει.Και θα πρέπει να έχουμε υπόψιν μας , πως ο Πετρόπουλος μιλάει συχνά για την σεμνοτυφία στηλιτεύοντας την οργισμένος κι αυτό γιατί η υποκριτική αιδημοσύνη  της εποχής του, ξέσπασε επάνω του με τρόπο ειδεχθή.Ωστόσο κι ο ίδιος αυτή τη στιγμή είναι εξαιρετικά αγαπητός στους νέους -κάτι που δεν φαντάστηκε ίσως  όσο ζούσε- λόγω της ιδιαίτερης προσωπικότητας του , αλλά και -απ’ όσους γνωρίζουν και έχουν μελετήσει- λόγω του σπουδαίου λαογραφικού ,ποιητικού και εν γένει ερευνητικού του έργου.
Οι επιπόλαιες θεωρήσεις και η αναγωγή όποιας αθυροστομίας σε εξαιρετικό παράδειγμα επαναστατικής έκφρασης, κατά τη γνώμη μου πλήττουν την ίδια την αξία του γράφοντος και του πονήματος του.Ο Ανδρέας Εμπειρικός υπήρξε μεγάλος ποιητής και σίγουρα δεν τον έκανε τέτοιον η επιλογή “απαγορευμένων” για την αισθητική και την ηθική της εποχής του λέξεων και θεμάτων.Ο Αρετίνος είναι μια απαστράπτουσα μορφή της ιταλικής λογοτεχνίας -και λέω λογοτεχνίας και όχι απλώς πορνογραφίας , πρώτον διότι δημιούργησε ένα πλήθος έργων ανάμεσα τους και την τραγωδία Orazia , η οποία θεωρείται η καλύτερη ίσως ιταλική τραγωδία του 16ου αιώνα και δεύτερον διότι όταν ένα θέμα με πορνογραφικό περιεχόμενο αποδίδεται τεχνικά και εκφραστικά τόσο άψογα, δεν μπορεί παρά να είναι λογοτέχνημα- του οποίου η γραφή αποκαλύπτει μια προσωπικότητα ιδιαίτερη και έναν καλλιτέχνη κυριευμένο απ’ την τέχνη και την ομορφιά.Το ίδιο ισχύει και για τον Μαρκήσιο Ντε Σάντ.Οι φιλοσοφικές προεκτάσεις των έργων του , καθώς και ο πεντάμορφος διηγηματικός του τρόπος , η προσεκτικά δουλεμένη γραφή του και τα τόσα άλλα του χαρίσματα , υποσκελίζονται απ’ την γενναιότητα του -σ’ εκείνη την εποχή οπωσδήποτε συνιστά γενναιότητα- να επιλέγει θέματα που θεωρούνταν αποτρόπαια απ΄την κοινωνία της εποχής και να χρησιμοποιεί εκφράσεις που σήμερα -αυτό κι αν είναι αστείο!Ειδικά σήμερα που σχεδόν όλοι ακούμε ή και χρησιμοποιούμε καθημερινά άσεμνες εκφράσεις.- εντυπωσιάζουν.Η περίπτωση του Αριστοφάνη αλλά ακόμα και η σπουδαία παλατινή ανθολογία , είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα υψηλής τέχνης , η οποία δεν έγκειται στην αθυροστομία τους.Και πράγματι τα έργα τους αδικούνται, όταν γίνονται προσιτά ή ελκυστικά ή θεωρούνται ανατρεπτικά μόνο λόγω της χρήσης συγκεκριμένων λέξεων ή λόγω της περιθωριακής ιδιωτικής ζωής των δημιουργών τους.
Σίγουρα η πραγματικότητα διαμορφώνεται από οξύμωρα στοιχεία.Γι’ αυτό δεν με εκπλήττει το οτι ένα μεγάλο μέρος της νεολαίας αλλά και εν γένει  της κοινωνίας ,εντυπωσιάζεται απ΄την αθυροστομία, θεωρώντας την στοιχείο οξυδέρκειας ή πασίδηλης ειλικρίνειας του γράφοντος ή του ομιλούντος.Το οτι όμως εντυπωσιάζεται απ’ αυτό που θεωρητικά βρίσκει φυσικό -οπότε προς τί τόσος ενθουσιασμός εφόσον πράγματι πρόκειται για κάτι φυσικό;- μας οδηγεί στην οξύμωρη παρατήρηση, οτι αυτή η δήθεν προοδευτική  μερίδα μοιάζει στην ουσία να μην είναι τίποτα περισσότερο παρά τα “απολωλότα πρόβατα” της συντηρητικής πλευράς.Στην αντίθετη περίπτωση,  δεν θα εστίαζαν τόσο στον αθυρόστομο  τρόπο έκφρασης  θεωρώντας τον φοβερό τόλμημα, ειδικά σήμερα που  προκαταλήψεις σαν κι αυτήν έχουν ομολογουμένως ξεπεραστεί.Μάλιστα η γενικότερη “αντισυμβατικότητα”  συχνά αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση ωστέ να συμπεριληφθεί ένα έργο σ’ εκείνα που θεωρούν ανατρεπτικά και ώστε να ενταχθεί μια προσωπικότητα στο απυρόβλητο εκείνο πάνθεον που έχουν δημιουργήσει και στο οποίο εντάσσονται ως λίθοι, πλίνθοι και  κέραμοι ατάκτως ερριμμένα, πραγματικά σπουδαίες προσωπικότητες παρέα με εφήμερα ινδάλματα τα οποία ενθρονίζει αυτός ο αδαής εσμός  εν μια νυκτί και εν μία νυκτί δεν διστάζει να τα καταβαραθρώσει.Πραγματική τρικυμία εν κρανίω.
Το θέμα είναι βεβαίως περίπλοκο όσο η ίδια η ανθρώπινη ψυχοσύνθεση και όσο η ίδια η ζωή και σαφώς οι βαθύτερες ρίζες του βρίσκονται σ΄εκείνη την πολυσυζητημένη στείρα γή της παιδείας αλλά  και της καλλιέργειας -η οποία θεωρώ πως αποτελεί προσωπική υπόθεση , επιλογή και δουλεία του καθενός μας , γι’ αυτό και ξεπερνά κατ’ εμε σε σημασία ,το εκάστοτε πτυχίο καθώς και την περιορισμένη μόρφωση που δυστυχώς προσφέρεται στα εκπαιδευτήρια.Δεν θα πρέπει να παραλείψω να πώ , πως υπάρχουν ευτυχώς επίσης αρκετοί άνθρωποι που θεωρούν τον Αρετίνο , τον Ντε Σάντ , τον Εμπειρικό , τον Πετρόπουλο και άλλες εξαιρετικές περιπτώσεις, πράγματικα λαμπερούς καλλιτέχνες όχι για την αθυροστομία τους , αλλά για την τέχνη τους.Υπάρχουν στα σίγουρα πολλοί που δεν θεωρούν τον Ρεμπώ, τον Βερλαίν και άλλους “καταραμένους”, καθώς και τους Beatniks, ρηξικέλευθους και μαγευτικούς λόγω της ακόλαστης ζωής τους , αλλά λόγω της τέχνης τους και λόγω του τρόπου που έπεσαν ως κεραυνοί εν αιθρία στο καλλιτεχνικό πεδίο , συντρίβοντας μόνο μέσω των ασύγκριτων χαρισμάτων τους και της οξύτατης αντίληψης τους την καλλιτεχνικη και κοινωνικοπολιτική ιδιωτεία, την στείρα φαντασμαγορία, την υποκρισία του συντηρητισμού και την γελοιότητα όποιου κατεστημένου.
Επιστρέφοντας στον Αρετίνο, θέλω να πω, ότι τα “Ακόλαστα Σονέτα” έχουν πορνογραφικό χαρακτήρα.Mέσα τους όμως ,λάμπει ξέκαθαρα η αναμφισβήτητη αξία ενός φλογερού και ικανού ποιητή και ενός αξιότατου μεταφραστή που δεν παραλείπει να είναι ταυτοχρόνως και με τρόπο καθοριστικό, επίσης ποιητής. Αξίζει να αναγνωσθούν ,κι όχι πλέον ως έργο που η γλώσσα του κόκαλα δεν έχει και κόκαλα τσακίζει , μια και κάτι τέτοιο στην “απελευθερωμένη” εποχή μας πια, δεν ισχύει όσο οπωσδήποτε ίσχυε την εποχή που γράφτηκαν .Αξίζει όμως να αναγνωσθούν ως ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα έργου με θέμα απλό και καθημερινό , όπως η ερωτική πράξη , το οποίο αποδόθηκε απ’ τον συγγραφέα του  ευθέως ,με τρόπο πικάντικο και εκρηκτικό.Και εντυπωσιάζει όχι λόγω της αθυροστομίας , αλλά λόγω της ειλικρίνειας και της φυσικότητας με την οποία ξεδιπλώνεται.
Κλείνοντας θέλω να πω οτι βρίσκω αστεία έως και επικίνδυνη την γενικότερη τάση που υπάρχει  να υπαγορεύονται “στάσεις ζωής”  αμέσως ή εμμέσως από καλλιτέχνες -ινστρούχτορες. Εξίσου όμως αστεία και επικίνδυνη θεωρώ την τάση ενός μεγάλου αριθμού κυρίως νέων να αντιλαμβάνονται την τέχνη και τη ζωή μέσα από ένα πρίσμα κομφορμιστικό  , κυρίως  εξαιτίας της ανάγκης να ενταχθεί σε μια ομάδα και να καθοδηγηθεί απο προσωπικότητες , τις οποίες έχει αποθεώσει σαν αυθεντίες της “αντισυμβατικότητας” και της “ανατροπής” , κρινόμενες περισσότερο απ’ τις ιδιαιτερότητες τους , την ιδιωτική τους ζωή , τις παρεκτροπές τους ακόμα και την αυτοκαταστροφή τους και λιγότερο απ’ αυτό καθ’ αυτό το έργο τους.Οπωσδήποτε μια ρηξικέλευθη στάση και αντίληψη , καθώς και βιογραφικά στοιχεία καλλιτεχνών και εν γένει σημαντικών προσωπικοτήτων ,θα πρέπει να συζητώνται και να επισημαίνοται , το να αποκτούν  όμως θιασώτες είναι λυπηρό, γιατί αυτό ακριβώς οδηγεί σε δημιουργία νέων στείρων στερεοτύπων ,σε ολοκληρωτική επικράτηση του κομφορμισμού , σε μίμηση και τελικά σε γελοιοποίηση. Επιπροσθέτως καθιστούν πασίδηλο, πως  όσον αφορά την γόνιμη συνομιλία τέχνης και κοινωνίας, η εποχή των ισχνών αγελάδων δυστυχώς έχει ενσκύψει και έχει παγιωθεί.