Σκέψεις και οράματα της ποίησης του Ρεϊνάλντο Αρένας

24grammata.com/ Ιστορία της Λογοτεχνίας

γράφει ο Απόστολος Θηβαίος

«ΟΝΟΜΑΖΟΜΑΙ ΡΕΪΝΑΛΝΤΟ»
«Σκέψεις και οράματα της ποίησης του Ρεϊνάλντο Αρένας»

Έπειτα από πολλές δεκαετίες αυστηρής προσαρμογής στον κομμουνιστικό δογματισμό, η Κούβα σήμερα αλλάζει σελίδα, επιχειρώντας να ξεπεράσει τις διαπιστωμένες πια αδυναμίες ενός δύσκαμπτου συστήματος. Με σταθερά βήματα, αρχίζει να μεταστρέφει το κλίμα της εσωστρέφειας, το οποίο, αν και εξασφάλισε την απρόσκοπτη εφαρμογή των σοσιαλιστικών πολιτικών του Κάστρο, εν τούτοις περιόρισε στο μέγιστο βαθμό την προοπτική ανάπτυξης, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Καθώς ο νέος αιώνας διαγράφει τα πρώτα, άρρυθμα βήματά του, η Κούβα αποπειράται πια να καταγράψει τα απαραίτητα άλματα, ώστε να εξελιχθεί σε μια δυναμική οικονομία. Τούτη η απαίτηση δεν προέρχεται μόνο από το υποβαθμισμένο βιοτικό επίπεδο των αυτοχθόνων. Η επανάσταση με τις ακρότητες, τις οποίες συνεπάγεται κάθε απόλυτη μεταστροφή, οδήγησε τα προηγούμενα χρόνια σε μια άνευ προηγουμένου απαξίωση των κοινωνικών δομών. Η σεξουαλική, κοινωνική και πνευματική απελευθέρωση, την οποία ευαγγελιζόταν φανατικά η «θεωρητική», τότε ηγεσία του Κάστρο, γρήγορα μεταβλήθηκε σε μια αρτηριοσκληρωτική στάση απέναντι σε κάθε τι που μπορούσε να θεωρηθεί «εχθρός της επανάστασης.» Περιθωριοποίηση ιδιαίτερων, κοινωνικών ομάδων, ομαδικές φυλακίσεις, κάτω από απάνθρωπες συνθήκες, υποβάθμιση της ζωής, σκοταδισμός, συνιστούν μερικές από τις συνέπειες της καθεστωτικής θεώρησης. Αρκούν οι αυτοτελείς ιστορίες του Κουβανού συγγραφέα Πέδρο Γκουτιέρεζ για να αντιληφθεί κανείς τα αποτελέσματα της κυβερνητικής πολιτικής. Η Αβάνα του Χέμινγουεη σήμερα έχει μετατραπεί σε μια αποτρόπαια κοινωνία, όπου η εξασφάλιση της ζωής δεν αποτελεί μια αυτονόητη προοπτική. Το όνομα του Τσε Γκεβάρα ίσως είναι εδώ και δεκαετίες ο μόνος πυλώνας που μπορεί να στηρίξει μια αρρωστημένη κατάσταση.
Δεν ήταν λίγοι εκείνοι που αποπειράθηκαν να στηλιτεύσουν την πραγματικότητα της Κούβας. Άνθρωποι του πνεύματος, όσοι κατόρθωσαν να ξεφύγουν από τα στενά όρια της νήσου, προσπάθησαν να υψώσουν τη φωνή τους απέναντι στα κλειστά σύνορα, απέναντι στις κλειστές πόρτες των προεδρικών μεγάρων με τις ύποπτες πρακτικές. Ένας από εκείνους που μόχθησαν να δημοσιοποιήσουν μια στρεβλή κατάσταση ήταν και ο Κουβανός συγγραφέας Ρεϊνάλτο Αρένας. Γεννημένος στα περίχωρα της Αβάνας, από φτωχή οικογένεια, ταύτισε την παιδικότητά του με την αποκαθήλωση του Μπατίστα και το αγνό, λαϊκό ξέσπασμα του εξαθλιωμένου πληθυσμού. Εξοικειωμένος με τη βία, ανέπτυξε μια λανθάνουσα σεξουαλικότητα, η οποία και εκφράστηκε πληθωρικά τα πρώτα έτη της επανάστασης, πριν ληφθούν τα ακραία μέτρα εξόντωσης των ομοφυλόφιλων, γρήγορα αποτέλεσε τη βασική αιτία περιορισμού του. Με το βιβλίο «Ο Σελεστίνο πριν την αυγή», ένα εγχειρίδιο παιδικότητας διακρίνεται σε έναν ετήσιο διαγωνισμό λογοτεχνίας, αποσπώντας εξαιρετικά σχόλια με τη πεζολογική του ποίηση και τον εσωτερικό ρυθμό. Μεταφέρει στη γραφή του την αίσθηση του εγκλωβισμού που αρχίζει να χαρακτηρίζει δυναμικά το βίο του. Ο Αλέχο Καρπεντιέρ, ο οποίος διακρίνει την ιδιαίτερη γραφή του νεαρού Αρένας, θα συμβάλλει με την παροχή υλικών και μέσων, έτσι ώστε ο Ρεϊνάλντο να αναπτύξει ακόμα περισσότερο μια ξεχωριστή, ονειρική γραφή, κινούμενη μεταξύ συμβολισμού και ρεαλισμού. Το καθεστώς θα τον σύρει στη φυλακή, θα αποπειραθεί να σιγάσει τη φωνή του. Τα έργα του θα φτάσουν στην Ευρώπη, μέσω καλλιτεχνών, οι οποίοι με κίνδυνο της ζωής τους αναλαμβάνουν να μεταδώσουν το μήνυμα στον «ελεύθερο κόσμο.» Η λύτρωση θα έλθει όταν οι κουβανέζικες αρχές θα αποφασίσουν να επιτρέψουν σε όσους επιθυμούν να αποχωρήσουν από το νησί. Στο λιμάνι του Μαριάν, εκείνοι που επιλέγουν τη φυγή προς μια καλύτερη ζωή, θα ταπεινωθούν, αναγκασμένοι να δηλώσουν την ιδιαιτερότητά τους, ώστε να εξασφαλίσουν ουσιαστικά το διωγμό τους από την πατρίδα με το χαρακτηρισμό «ανεπιθύμητοι.» Γνωστός ήδη στις Ηνωμένες Πολιτείες, θα συνεχίσει τη συγγραφή, δίνοντας διαρκώς αποκαλυπτικές συνεντεύξεις για την κατάσταση που επικρατεί στην Κούβα του Κάστρο. Οι βραβεύσεις θα επιβεβαιώσουν τη δυναμική ενός ξεχωριστού έργου. Ο θάνατος θα τον βρει λίγα χρόνια αργότερα. Χτυπημένος από το νέο και άγνωστο, τότε ιό του AIDS, θα αφήσει την τελευταία πνοή του στην «καινούρια γη.» Το δράμα του θα αναδειχθεί αργότερα, όταν αποκαλύπτεται πως για να αποφύγει τον αργό και επώδυνο θάνατο, θα επιλέξει την αυτοχειρία, πληρώνοντας έτσι με το πιο ακριβό τίμημα τις σεξουαλικές επιλογές και τον έκλυτο βίο της νεότητάς. Το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημά του «Πριν πέσει η νύχτα», («Before Night Falls»), το οποίο πρόσφατα μεταφέρθηκε στη μεγάλη οθόνη θα αποτελέσει μία αδιάψευστη μαρτυρία για τη ραγισμένη ζωή του και θα προκαλέσει για πρώτη φορά μια ευρεία αποδοκιμασία απέναντι στην επαναστατική κυβέρνηση της Κούβας και τις πρακτικές της.
Ο Αρένας συνιστά μία από τις πιο ιδιαίτερες φωνές, όχι μόνο για την πατρίδα του, αλλά και για την παγκόσμια, λογοτεχνική πραγματικότητα. Η σπουδαιότητά του δεν αφορά μόνο τη βιωματική καταγραφή των γεγονότων και την, ως εκ τούτου ανάδειξη του έργου του σε πρότυπο του είδους της «μαρτυρίας.» Η γραφή του Αρένας μπορεί να θεωρηθεί μεταφυσική, κινούμενη στις παρυφές του υποσυνείδητου. Ο ίδιος, ακολουθώντας μια τεχνική, η οποία προσομοιάζει με την «αυτόματη γραφή» των υπερρεαλιστών κατόρθωσε να διαμορφώσει μια ξεχωριστή τεχνοτροπία. Αναμειγνύοντας τάσεις, όπως ο συμβολισμός ή ο ρεαλισμός, υιοθετώντας την «αντικειμενική συστοιχία» και την τάση των εικονιστών να δημιουργούν συναίσθημα μέσω της καταγραφής άσχετων ή έκτακτων περιγραφών, δευτερευόντων σε σχέση με την εξέλιξη του κειμένου ενισχύουν τη δυναμική του εκφερόμενου λόγου και δημιουργούν τις απαραίτητες συνθήκες ευρυχωρίας για να ευδοκιμήσει η ευαισθησία, ο πληθωρικός λόγος του ποιητή. Ο Αρένας δεν στρέφεται στην έννοια του μύθου, επαναφέροντας τη μυθική μέθοδο. Ο συγγραφέας πλάθει το μύθο ο ίδιος, διαμορφώνοντάς τον κάτω από το πρίσμα του «θαυμαστού πραγματικού.» Πρόκειται για εκείνο το επικό στοιχείο που χαρακτηρίζει την αμερικανική ήπειρο και που υπερβαίνει κατά πολύ το σουρεαλιστικό στοιχείο, το οποίο τόσο καθολικά κυριαρχεί στην ευρωπαϊκή, λογοτεχνική δραστηριότητα.
Ο Αρένας σχηματοποιεί ένα έργο καθολικό, ικανό να αγκαλιάσει τον άνθρωπο. Η γραφή του δεν προσδιορίζει μόνο μια πεζολογική ποίηση, πολιτική. Ο ίδιος κοιτά πέρα από τα σύνορα, πιο ψηλά από το ακαθόριστο γαλάζιο του ουρανού. Μιλά για τα οδοφράγματα του ήλιου, αποδεικνύοντας πως η μοναχική σκέψη του επιδιώκει το υψηλότερο, εκείνο που μπορεί να διακρίνεται από κάθε πρόσωπο. Βαθιά συμβολιστής, δίχως να μοιάζει ετούτη η τάση κατάλοιπο μιας τεχνικής επιδίωξης, ο Αρένας χρησιμοποιεί το τοπίο για να προσδιορίσει, όχι μόνο το συλλογισμό μα κυρίως το συναίσθημα. Ετούτο ίσως, να τον καθιστά οικείο για τον Έλληνα ερευνητή, ο οποίος χρόνια τώρα έχει εξοικειωθεί με το ελύτειο «φως», τα καρυωτακικικά «χάη.» Ο Ρεϊνάλντο Αρένας επιλέγει την ονειρική γραφή, ικανοποιώντας το αίτημα για ένα λόγο διαφορετικό, ικανό να διεγείρει, όχι τη διάννοια, μα ετούτη τη φορά το συναίσθημα, εκείνο που δεν μπορεί και δεν θα οριστεί ποτέ μα θα ξεσηκώνεται από τη σκόνη των βιβλίων, σαν μια μακρινή επιτολή, ένα όραμα ή ένα στόχο, αναγνωρίσιμο με μέσα οπτικά, με μέσα ευαισθησίας. Η απογοήτευση της επανάστασης, οι προσωπικές δοκιμασίες, η πατρίδα που τον έδιωξε δεν αγκιστρώνουν τον Αρένας σε μια στείρα κριτική ή ένα λόγο πεσιμιστικό. Ο Αρένας κοιτά εμπρός, προσδοκά το τέλος της δοκιμασίας, η οργή του συνιστά την οργή ενός παιδιού. Δεν επιτρέπει πια να γελαστεί από τις ίδιες ουτοπίες που τον οδήγησαν στον αποκλεισμό και τη μοναξιά. «Είμαι εκείνο το θυμωμένο και μοναχικό παιδί όλων των καιρών, είμαι εκείνο το παιδί που εκτοξεύει προς εσένα την προσβολή όλων των καιρών και σε προειδοποιεί, πως αν υποκριτικά με αγγίξεις όλο συγκατάβαση στο κεφάλι, εγώ θα δρέψω την ευκαιρία να ληστέψω το πορτοφόλι σου.» Ναι, η ποιητική απόπειρα του Αρένας δεν αφορά μια εργαστηριακή προσέγγιση, μα έναν ειλικρινή και περιεκτικό λόγο, ο οποίος βρίσκει απήχηση σε όλες τις εποχές, επικρατεί απέναντι σε κάθε ρεύμα, σε κάθε κοινωνία.
«Περνώ τα κτίρια που πρέπει κανείς να αποφύγει γιατί ίσως καταρρεύσουν πάνω σου. Διασταυρώνομαι με βλοσυρά πρόσωπα που σε κατακρίνουν με τρόπο πρόχειρο και σε καταδικάζουν. Περνώ τα κλειστά καταστήματα, τους κλειστούς κινηματογράφους, τα κλειστά πάρκα, τα κλειστά αναψυκτήρια, τις διαφημιστικές πινακίδες, αιωρούμενες δικαιολογίες, τώρα καλυμμένες με σκόνη. «ΚΛΕΙΣΤΟ ΠΡΟΣ ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΗ, ΚΛΕΙΣΤΟ ΠΡΟΣ ΕΠΙΔΙΟΡΘΩΣΗ.» Τι τύπος επιδιορθώσεων; Πότε τέτοιες ανακαινίσεις, τέτοιες επιδιορθώσεις θα ολοκληρωθούν; Πότε τουλάχιστον θα ξεκινήσουν; Κλειστό, κλειστό, κλειστό. Τα πάντα κλειστά…» Σε τούτο το απόσπασμα που περιλαμβάνεται στο κείμενο «Το τέλος των παρελάσεων», ο Αρένας ουρλιάζει για τους κλειστούς δρόμους, τις κλειστές ευκαιρίες, τις κλειστές πιθανότητες, την ερμητική πραγματικότητα. Μα έπειτα από τούτες τις φριχτές διαπιστώσεις, τελειώνει λέγοντας πως «δισεκατομύρια μοναχικών ήλιων, τρέχουν σε ουρανούς δίχως σύνορα.»  Και είναι ακριβώς ετούτη η ονειρική περιγραφή που λυτρώνει τον Αρένας και καθιστά, κατά το γράφοντα, οικουμενικό το λόγο του. Ένας προσδιορισμός που απευθύνεται αποκλειστικά στον άνθρωπο, πέρα από την ιστορία και την αδιάφορη, τελικά αλήθεια της, αφού εκείνη πάντα και διαρκώς θα επαναλαμβάνεται, περιγελώντας τα ανυποψίαστα θύματά της.
Ο Ρεϊνάλτο Αρένας γνώριζε πως έρχονταν δύσκολοι καιροί. Συνειδητοποίησε πως η ξεγνοιασιά της νεότητας, πως η νεότητα η ίδια, δεν θα είναι ποτέ τόσο ελεύθερη όσο την έζησε σε εκείνη την τελευταία επανάσταση. Ετούτη την αθωότητα θα προσπαθήσει να διατηρήσει άσβηστη, το κοινό, αγαπημένο μας τοπίο, την ανάμνηση που γίνεται αίσθηση, την εποχή, τότε που δεν υπήρχαν αδιέξοδα, τότε που οι επιγραφές τύπου «κλειστόν» ήταν περιττές για εκείνους που μπορούσαν να θρυμματίσουν, να ξεπεράσουν πράγματα τυπικά, όπως τα σύνορα, ή τα οδοφράγματα. Σε τούτους ανήκει ο Αρένας, στους τελευταίους, εαρινούς ήρωες.