Το Φυσιολατρικό στοιχείο των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη

 24grammata.com/ ιστορία της Λογοτεχνίας/ εκπαίδευση

ΤΟ ΦΥΣΙΟΛΑΤΡΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ

ΤΩΝ ΔΙΗΓΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ

ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ.

ΠΡΟΤΑΣΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗΣ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ.

Εισήγηση στον Α’ κύκλο του Γ΄ διεθνούς Συνεδρίου για τον Παπαδιαμάντη. 1/10/2011

Της Σοφίας Δ. Κανταράκη, Φιλολόγου-θεολόγου.

Καθηγήτρια Μ.Ε.

 

Ο σκοπός της προκείμενης εισήγησης αφορά στο να επισημάνει και να τονίσει την ανάγκη της συμφιλίωσης των μαθητών με τη φύση, την ενίσχυση της περιβαλλοντικής τους συνείδησης, και την επαφή τους με φυσιολατρικά θέματα, χωρίς όμως αυτό να γίνει αυτοσκοπός και να αποπροσανατολίζει. Πρόθεσή μου δεν είναι να αναλύσω το εύρος των παπαδιαμαντικών κωδικών που εξαίρουν την φυσιολατρική συνείδηση του συγγραφέα, αλλά  να επισημάνω κάποια διακριτικά στοιχεία διηγημάτων που κατάφεραν  να  κατακτήσουν και  να επαναπροσδιορίσουν  τη σχέση  φύσης και ανθρώπου, στα μάτια των μαθητών, λειτουργώντας  διαδραστικά,  με αισθησιακό τρόπο.

Η φύση κατέχει, διαχρονικά, ιδιαίτερη θέση ως πηγή μάθησης και ως εργαλείο ενίσχυσης της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Σήμερα, κάτω από την πίεση των περιβαλλοντικών προβλημάτων, η μελέτη της φύσης στοχεύει στην καλλιέργεια και στην υιοθέτηση συμπεριφοράς που συμβάλλει στην αρμονική ζωή του παιδιού με το φυσικό περιβάλλον. Ο μαθητής, καλείται λοιπόν να ακολουθήσει μέσα από τα ίχνη της λογοτεχνίας το μονοπάτι της φύσης, γιατί η λογοτεχνία με τη σειρά της συνιστά, ως μορφή τέχνης έναν τομέα του πολιτισμού που μπορεί να συμβάλλει στην άμεση ευαισθητοποίηση των μαθητών πάνω στα θέματα της φύσης, που λίγο πολύ σήμερα έχουν περάσει στο περιθώριο. Είναι απαραίτητο πλέον να νοιώσουν την λογοτεχνία, και δη τον Παπαδιαμάντη, ως ένα απάγκιο ακουστικής και αναγνωστικής αποτοξίνωσης από την επιθετικότητα του σύγχρονου ψηφιακού- τεχνολογικού κόσμου.

Η διερευνητική προσέγγιση της επαφής με τη φύση των παπαδιαμαντικών έργων προσφέρει ευαισθησία και τροφή για σκέψη, επαναπροσδιορισμό της ανθρώπινης φύσης και ταυτότητας. Άλλωστε η ψυχή των μαθητών είναι πιο επιρρεπής σε μηνύματα που την εξευγενίζουν και την κάνουν να ονειρεύεται και να αναπτερώνεται, γεμάτη από την αθωότητα μιας διεισδυτικής νεανικής ματιάς που ακόμη καταφέρνει να τρυπώνει στη μαγεία τέτοιων κειμένων. Κειμένων που, όταν αγγίζουν τη φύση, προκαλούν και αποπνέουν μια παιδιάστικη ατμόσφαιρα μέσα στη οποία συντελείται μια ιερή και παράλληλα μυστική διεργασία που εξευγενίζει και μεταμορφώνει τον εσωτερικό κόσμο στην ολότητα του.

Σε πληθώρα κείμενων όπου πρωταγωνιστεί η φύση , όπως π.χ. « Στο Μέγα γιαλό», το «Επιμηθείς εις τον βράχον», «Ολόγυρα στη λίμνη», « Το καμίνι», «Υπό την βασιλικήν δρύν», «Ο νεκρός ταξιδιώτης», «Μαυρομαντηλού» κ.α παρατηρήθηκε έντονη νοητή συμμετοχή αλλά και ενσυναίσθηση των μαθητών με το περιγραφόμενο τοπίο. Με ένα αρχέγονο θαυμασμό, απορία, αλλά και φόβο, όπως αυτά προέκυπταν από τις φυσικές εικόνες ή με την εκ φύσεως γνωστική όρεξη, η ανάγνωση των λογοτεχνικών κειμένων γίνεται εποπτεία και εικόνα, περιπέτεια, με άπειρα ακουστικά, οπτικά, απτικά ερεθίσματα και απίθανες διεξοδικές περιγραφικές λεπτομέρειες. Περιγραφές λυρικές, γεμάτες εξάρσεις ,πλούσιες σε συγκινήσεις που προκαλούν ρίγος, αγγίζουν τις ευαίσθητες χορδές των μαθητών, που συγχρονίζονται με το ρυθμό της ιδιάζουσας αυτής περιρρέουσας μουσικότητας. Στην αναγνωστική αυτή προσπάθεια συνεισφέρει η ίδια η περί φύσεως λογοτεχνία με τη διαχείριση μέσα στο κείμενο εναλλακτικά όλων των διδακτικών τρόπων, με το λεκτικό πλούτο και τα συμπληρωματικά παράλληλα μέσα (ήχος, εικόνα, κυριολεξία, αλληγορία, σύνθεση, ανάλυση).Γύρω από το περιβάλλον καλλιεργείται μια ποικιλότροπη προσέγγιση με την εναλλαγή όλων των διδακτικών μεθόδων (παραγωγική ή επαγωγική, επιδεικτική ή ερμηνευτική) και συνδέει διαλεκτικά τον μελετητή του κείμενου με την πραγματικότητα και αντίστροφα και τελικώς εκεί όπου ο προβληματισμός επιτρέπει τη διατύπωση της αλήθειας.1.

Για τον Παπαδιαμάντη η φύση αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της θεϊκής δημιουργίας και αποκάλυψης, που βαθμιαία ξεδιπλώνεται με ένα κολλάζ καθημερινών παραστάσεων. Με την εναλλαγή αυτών των εικόνων από το φυσικό του τοπίο, ο πεζογράφος ανασυσταίνει τη συμμετρία και την αρμονία όλων των πραγμάτων, εντασσομένου ακόμη και του έρωτος, η δύναμη του οποίου παραλληλίζεται με τη δύναμη των ενσαρκωμένων φυσικών στοιχείων. Έρωτας και φύση καθορίζουν μυστηριακά την ύπαρξη του μικρού και ξέγνοιαστου βοσκού, στο διήγημα ‘’Όνειρο στο κύμα’’, του οποίου η οντολογική αυτάρκεια συνειδητά ολοκληρώνεται μέσα από την εκστατική αλλά και παράλληλα αμφίδρομη σχέση-συμβίωση του με την φύση.

Η αγάπη του Παπαδιαμάντη για τη φύση γίνεται αφορμή για μια φαντασική επαφή με μια πραγματικότητα που περιέχει εικόνες, χρώματα, ήχους, αισθήματα και επιθυμίες. Το φαντασικό συνδέεται άμεσα ή έμμεσα με την εικόνα. Το δυναμικό σύμπαν της νοούσας φαντασίας σε έναν ενδιάμεσο κόσμο, υποκειμενικά αληθινό, εσωτερικά πραγματικό, διαπνέεται από τη διαβαθμίσιμη ένταση της στοχαστικής ζωής των μορφών. Η νοούσα φαντασία, όταν η ψυχή ενεργοποιείται, με αφορμή τα εξωτερικά ερεθίσματα σχηματίζει τις δικές μορφές και εικόνες, οι οποίες είναι πραγματικές. Το επιζητούμενο ήταν να πραγματοποιηθεί αυτή η επαφή του μαθητή με αυτή την πραγματικότητα, προσφέροντας ερείσματα και παράλληλα την διάθεση για μια διεξοδικότερη και πιο εμπεριστατωμένη μελέτη της φύσης. Άλλωστε και ο j.Rousseau, κύριος εκπρόσωπος της αγωγής που εναρμονίζεται με τους νόμους της φύσης, θεωρούσε ύψιστη την προσφορά της στη διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου και υποστήριζε πως «πρέπει να φέρουμε τα παιδιά πίσω στη φύση και να τα αφήσουμε εκεί, ελεύθερα να διαβάσουν από μόνα τους το ανοιχτό της βιβλίο».

Επομένως, οι φυσιολατρικές προσεγγίσεις των διηγημάτων θα μπορούσαν να συμφιλιώσουν την ψυχή των μαθητών με τη φύση, απαλλάσσοντας την από το βάρος του σύγχρονου κομφορμισμού και προσφέροντας μια εσώτερη διεισδυτική πορεία. Αδιαμφισβήτητα, μια τέτοιου είδους συμφιλίωση είναι απαραίτητη και ενδεικτική για την συναναστροφή του ιδίου του ανθρώπου με τον άνθρωπο, που παγερά πλέον και αδιάφορα διαβιοί υπό το καθεστώς της τεχνολογικής εξέλιξης, περιτριγυρισμένος από έγνοιες και έχοντας απολέσει κάθε έννοια αισθητικής αντίληψης. Και πολύ περισσότερο για τα παιδιά, που ζητούν ερεθίσματα για να επαναπροσδιορίσουν τη χαμένη τους πολλές φορές παιδικότητα, αθωότητα, που αίφνης έχει καμουφλαριστεί με το περιτύλιγμα της ψηφιακής επένδυσης που στερεί τη φυσικότητα μιας απλής επαφής. Και δεν είναι μόνο τα ερεθίσματα ηθικής ανάτασης που εκλείπουν από τη σημερινή πραγματικότητα, αλλά κυρίως τα υγιή πρότυπα που θα επανακαθορίσουν τη στάση απέναντι σε ηθικές αξίες και εσωτερικές διεργασίες απαγκίστρωσης από την καλπάζουσα χαμέρπεια.

Και πράγματι, μέσα από μια βιωματική προσέγγιση της διδασκαλίας των παπαδιαμαντικών κειμένων, που ιδιαίτερα στο Γυμνάσιο, από το οποίο και αφορμάται η εισήγηση μου, με πρόφαση την δυσκολία κατανόησης της γλώσσας και πρόσληψης των νοημάτων, έχουν μειωθεί στο ελάχιστο, οι μαθητές με συνεχή ροή και χωρίς δυσκολίες μεταφέρθηκαν και ταξίδεψαν στις ευωδιές των φυτών, στους ήχους των τζιτζικιών, στη λαίλαπα των εναλλασσόμενων εικόνων και ήχων. Η φύση μέσα από μαγευτικές διαδρομές καθήλωσε και προξένησε έντονο ενδιαφέρον για την βιοποικιλότητα αλλά και τη σύνθεση της, φέρνοντας στο προσκήνιο έναν καμβά φυσικής ιστορίας.

Ρεμβάζοντας την επιτηδευμένη διασπορά τους από τον Σκιαθίτη πεζογράφο, ποικιλίες από βάτα, πολυτρίχια, σπαράγγια, βέργια, ίτσια, μυρσίνες, αγριομαστίχες, αγριαμπελιές, αιγοκλήματα, χαμομήλια, μολοχάνθια, κιτρινούλια, αστεράκια, αγριελιές, ροδιές, αμυγδαλιές, βαλανιδιές, καστανιές, έγιναν το επίκεντρο του ενδιαφέροντος και παράλληλα της απορίας και στη συνέχεια της μελέτης των μαθητών, όχι μόνο εντός αλλά και εκτός της τάξης με ανάθεση εργασιών ταξινόμησης της πρόσφατα αποκτηθείσας γνώσης.

Λειτουργώντας διερευνητικά, όλα τα παραπάνω, ως κατευναστικό σύμπαν που απώτερο σκοπό έχει την τεχνολογική αποτοξίνωση, υπενθύμιζαν ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει απόλυτη ανάγκη από τους σπόρους της ελληνικής φύσης, για να ζήσει λίγο ελεύθερος από τα καλούπια της τεχνολογικής επένδυσης και να ανακαλύψει την ξεχασμένη σοφία αυτού του βασανισμένου τόπου.

Και να μεταφερθούμε στα λόγια του Σεφέρη όπου : « η φυσικότητα του ανθρώπου, η διαφορά του από τα υπόλοιπα έμβια όντα, έγκειται στη διαμεσολαβημένη από την ”γλώσσα” σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Η γλώσσα, έμφορτη σημασιών και συμβόλων, σημασιοδοτεί τη φύση και γίνεται η ίδια προϊόν του τρόπου και της ευαισθησίας με την οποία το ”λογοτεχνικό Υποκείμενο΄’ συλλαμβάνει το ”Αντικείμενο φύση”. Αυτή η σχέση του λογοτέχνη με την εποχή του είναι βιωματική και οργανική. Δεν πρέπει να μας εκπλήσσουν οι ποικίλες οπτικές γωνίες του χώρου μέσα από τις οποίες διαθλάται η εικόνα του φυσικού περιβάλλοντος στο λογοτεχνικό κείμενο. »

Η θέση αυτή του Σεφέρη συνάδει απόλυτα με το φυσιολατρικό στοιχείο των παπαδιαμαντικών διηγημάτων όπου η φύση και τα στοιχεία της δε φωτογραφίζονται αφηρημένα αλλά εντάσσονται σε ένα ευρύ πλαίσιο βιωματικής πρόσληψης και εξιδανίκευσης. Εκεί ενοφθαλμίζονται όνειρα, οράματα, ανάγκες και αγωνίες, όλα όσα θεωρεί ο Παπαδιαμάντης ότι εξυπηρετούν το αισθησιακό αλλά και ιδεολογικό του μόρφωμα και αποτελούν για τον αναγνώστη το νοερό και ίσως το βιωματικό περιβάλλον.

Στο διήγημα «Στο Μέγα γιαλό», που λάτρεψαν οι μαθητές, ο βοριάς εξανθρωπίζεται και ξετυλίγεται οργανικά, κινούμενος στο χώρο, όπου παρουσιάζεται αμείλικτος και ασυγκίνητος, σκληρός και αδυσώπητος, ανυποχώρητος αφέντης του Μέγα γιαλού. «Κάτω εβρυχάτο άγριος ο βοριάς, οργώνων τα κύματα, θολά και ανταριασμένα, πλήττοντα μανιωδώς τους βράχους. Η λευκή αδελφή του, παρθένα απάτητη επάνω εις τα βουνά, άπλωνε τα ατελείωτα σινδόνια της. Εκείνος τα έσφιγγε με το φύσημα του, και ο ήλιος δεν τα εστέγνωνε με τας ακτίνας του». Ένας συνδυασμός ποίησης και πεζογραφίας. Ένας λυρικός ύμνος με στοιχεία ανθρωπομορφισμού που λειτουργεί ως συνιστώσα της φυσιολατρικής του περιγραφής. Η γλώσσα χωρίς αρχαιοπρεπή μορφώματα μετέφερε νοερά τα παιδιά σε ένα θεατρικό παρασκήνιο με τα ίδια να παίζουν ως πρωταγωνιστές, βιώνοντας έτσι κάθε περιπλάνηση τους μέσα από το μικρόκοσμο της σελίδας. Το κείμενο αυτό διδάχθηκε παράλληλα με «Τ΄αγνάντεμα», όπου πάλι ο βοριάς και ο βράχος γίνονται ενσαρκωμένα όντα.

Ομοίως περιδιαβήκαμε και το διήγημα «Το καμίνι», όπου εδώ η ανοιξιάτικη φύση υπόκειται σε μια καταστροφή και περιγράφεται σαν αληθινός βιασμός, όταν ο Γιαννάκης ο Απόζερβος έκοψε χιλιάδες κόκκινα στολίδια του κάμπου, αφήνοντάς την γυμνή στα ερείπια….

Πρωταρχικός στόχος στις αναγνώσεις μας ήταν τα παιδιά να μην προσεγγίσουν όλες τις μεταφορές, τις προσωποποιήσεις και τα σχήματα λόγου μόνο ως εκφραστικά μέσα ενός ακόμη λογοτεχνικού κειμένου, αλλά και ως πλούσιο λαογραφικό υλικό, ως επαφή και άγγιγμα της φυσικής πραγματικότητας. ’’Οι σχοίνοι οι δακρύοντες αγριομαστίχην’’, ‘’ο πέπλος της νυκτός, ο περιαργυρούμενος και διατμιζόμενος από το φέγγος της σελήνης’’, ο κήπος όπου ο ήλιος έκαιε χωρίς να κατακαίει τα βάθη του’’, συννεφούται ο ουρανός από τας μαύρας κάπας των θυελλών τας σωρευμένας επάνω του….

Ο πανταχού παρών ανθρωπομορφισμός της φύσης αλλά και ο ”φυσιομορφισμός” του ανθρώπινου στοιχείου στον παπαδιαμαντικό λόγο, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι τα μέσα με τα οποία ο Παπαδιαμάντης αποτυπώνει τη σύνθετη οντότητα της Σκιάθου.2

Με ένα ευφάνταστο τρόπο ταξιδέψαμε και στη «Μαυρομαντηλού». Το μικρό κηπάκι του εξαδέλφου Γιαννιού, με το οποίο ξεκινάει η διήγηση, δεν είναι ανεξάρτητο από τον ίδιο τον Γιαννιό. “Πώς τα καταφέρνει;” αναρωτιούνται οι άλλοι γέροντες, να έχει λαχανίδες, κουνουπίδια, μποστανικά! “Σαν να τον γνωρίζουν”, “Λες και τα έχει γητεμένα”!.Ο κήπος, το πότισμα, ηστέρνα, τα εξωτικά, οιμάγισσες, οι καλομοίρες. Όλα ενταγμένα στο περιβόλι του Γιαννιού, ένα ανοιχτό βιβλίο με σήματα λυγρά.Ακολουθεί η μεγαλειώδης Ομηρική παρομοίωση του κυματιστού αγρού με τη θάλασσα, με το Ικάριο Πέλαγος. Η φαντασία καλπάζει στο χώρο, καθώς διαδοχικά η αφήγηση περνάει στους ανέμους, το Ζέφυρο, και στην αρματοδρομία του ήλιου. Η περιγραφή παραπέμπει κατευθείαν στην Ιλιάδα, όπου στη συνέλευση των Αχαιών στο κρίσιμο σημείο της απόφασης το πλήθος κυμάτισε σαν το Ικάριο Πέλαγος, υπό την επίδραση του Ζεφύρου. 3.

Και η περιγραφή της φύσης μαγευτικά ξεδιπλώνεται, αγγίζοντας τις ευαίσθητες χορδές των μαθητών, περιπλανούμενες όχι μόνο στη στεριά αλλά και στη θάλασσα. Αυτή έχει πάντοτε μια ιδιαίτερη ικανότητα να συνεπαίρνει τους μαθητές με την αδιασάλευτη τάξη που στηρίζεται στους άγραφους νόμους της. Έτσι, στο διήγημα «Νεκρός Ταξιδιώτης», η θάλασσα και τα στοιχεία της, σαν μια άλλη νεκρική πομπή, αποτίουν ένα ιδιαίτερο φόρο τιμής στο διαπόντιο αλλά όχι υποβρύχιο νεκρό, τέτοιον, που ούτε ανάμεσα στους ανθρώπους δε θα έβρισκε. Εδώ, οι μαθητές απένειμαν στη φύση βραβείο σεβασμού και ευπρέπειας, μεγαλοσύνης και ανωτερότητας. Μια πλήρης αντιδιαστολή με τη σημερινή επικρατούσα κατάσταση απαξίωσης και καταβαράθρωσης της ανθρώπινης ύπαρξης. «Τα κύματα ως να ωκτειρον τον ποτέ ναύτην, μαλακά μαλακά τον προέπεμπον εις τον πένθιμον δρόμον του….τα ψάρια..τα δελφίνια τον παρέκαμπτον ευλαβώς, αι φώκαι εκρύπτοντο εις τα υποβρύχια άντρα των, τα σκυλόψαρα υπεχώρουν εις την διάβασιν του». Να λοιπόν, που η φύση του Παπαδιαμάντη, αποτελεί πρότυπο συμπεριφοράς, και αν και άλογη, μεγαλειωδώς μετατρέπεται σε φωτεινό παράδειγμα μεγαλοπρέπειας, ικανής να επαναφέρει την απολεσθείσα καθαρότητα της ανθρώπινης ψυχής. Με ένα αίσθημα υποδειγματικού και αληθούς σεβασμού το παράδειγμα αυτομάτως μετατρέπεται σε βίωμα.

”Είμαστε συγκυβερνήτες – συνοδοιπόροι της φύσης την οποία οφείλουμε να σεβόμαστε”, αναφέρει ο θεωρητικός της οικολογικής σκέψης Ε.Morin. 4 Και συνεχίζει, λέγοντας ότι η πολυπλοκότητα στη φύση ενέχει την «έσχατη ηθική» που είναι η «η ανάδυση της ανθρωπότητας», με την έννοια της «αφύπνισης μέσα μας αυτής της ίδιας της ανθρωπότητας». Mέσω δηλ. διαδικασιών εσωτερικής αλλαγής και κριτικής στάσης.5

Και ο Παπαδιαμάντης αποδεδειγμένα πρεσβεύει αυτή τη θέση βάζοντας τη φύση πρωταγωνιστή και μοχλό εξέλιξης όλων των διηγημάτων του.

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

1.Χριστίνα Νικηταρά. Η διδακτική αξιοποίηση του περιβάλλοντος στα λογοτεχνικά κείμενα της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης.

2. Φύση και άνθρωπος: λογοτεχνικές συντεταγμένες, του Παναγιώτη Σουλτάνη εφημ. Ελευθεροτυπία, 29/4/11

3.Η σημασία του χώρου στο έργο του Παπαδιαμάντη. Γιαννίρης Ηλίας,Δρ. Πολεοδόμος-Χωροτάκτης.

4.Morin,E. Η οικολογικοποιημένη σκέψη – η προσθήκη της πολυπλοκότητας.Αθ. ΓΓΝΓ 1990 σελ.12-13

5. Morin,E. Αφήνοντας τον εικοστό αιώνα. Μετ. Α.Φιλιππάτος. Αθήνα, Ροές 1987,σελ.347.