ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

24grammata.com/ Kύπρος
Νίκη Μ. Χριστοδούλου
Υπ. Διδ. Πανεπιστημίου Αθηνών
Κέντρον Θησαυρού Κυπριακής Ελληνικής Ιεράς Μονής Κύκκου

Abstract
This paper uses data mainly from the “Recital concerning the Sweet Land of Cyprus entitled ‘Chronicle’” of Leontios, Makhairas because this text provides much information about the language of Cyprus at the time Makhairas lived. At some points additional data is used from texts of the Venetian and the Ottoman period, which illustrate the development of linguistic phenomena. Many of the phenomena examined here are also supported by the Cypriot dialect, which is spoken today. Based on the texts we try to draw conlusions about the spoken language at the time of Makhairas and at some points we propose a different interpretation of the data.
1. Ο Λεόντιος Μαχαιράς και το έργο του
Ο Λεόντιος Μαχαιράς γεννήθηκε κατά τις τελευταίες δεκαετίες του δεκάτου τετάρτου αιώνα και πέθανε κατά το πρώτο μισό του δεκάτου πέμπτου. Είναι «Ρωμαίος», όπως λέγονταν οι Έλληνες της εποχής εκείνης, ταυτιζόμενος έτσι ως προς την εθνικότητα προς τους Ρωμαίους της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, και ορθόδοξος. Όμως φαίνεται ότι υπάρχουν και μέλη της οικογένειάς του, τα οποία ανήκουν στο καθολικό δόγμα. Αυτός και ο μεγαλύτερος αδελφός του υπηρετούν ως γραμματείς στη γαλλική αριστοκρατία της Κύπρου.
Ο Λεόντιος Μαχαιράς είναι πρωτοπόρος, γράφοντας ένα «Χρονικό» στην Ελληνική γλώσσα, διότι παράδοση ελληνικών Χρονικών στην Κύπρο δεν υπήρχε. Πρώτο ερώτημα της έρευνας είναι γιατί γράφει το έργο του στην Ελληνική και δεν επιχειρεί τη συγγραφή στη Γαλλική, την οποία γνωρίζει, καθώς ασχολείται επαγγελματικώς με αυτή, αλλά και ακολουθώντας το παράδειγμα παλαιότερων και σύγχρονών του Γάλλων χρονογράφων, που γράφουν στη Γαλλική γλώσσα.
Ο Λεόντιος Μαχαιράς έχει φιλοδοξία να γίνη συγγραφέας, το έργο του οποίου να γίνη γνωστό. Αρχίζει το «Χρονικόν» του, όχι από τον Κατακλυσμό, όπως οι χρονογράφοι του Βυζαντίου, αλλά από τον θρυλικό υετό της αγίας Ελένης, ο οποίος έγινε η αρχή μιας κεκαθαρμένης χριστιανικής Κύπρου. Το θρησκευτικό μέρος του έργου και πιθανώς και μια 1283
φιλοδοξία να είναι ένας ξεχωριστός συγγραφέας σε ένα ξεχωριστό τύπο γλώσσας ωδήγησαν τον Λεόντιο Μαχαιρά να συγγράψη το «Χρονικόν» του στην Ελληνική γλώσσα.
Με βάση τα κείμενα, θα επαναξετάσουμε δύο σημεία της ανάλυσης του R.M. Dawkins, του εκδότη του «Χρονικού» του Λεόντιου Μαχαιρά.
Tο πρώτο αποτελεί πια κοινό τόπο, ότι δηλαδή ο Λεόντιος Μαχαιράς γράφει στην Κυπριακά διάλεκτο, η οποία υπάρχει διαμορφωμένη την εποχή της φραγκοκρατίας (Dawkins, (1932) ΙΙ 31).
Αλλά η Ελληνική της Κύπρου την εποχή της φραγκοκρατίας μπορεί να χαρακτηριστή ως Κυπριακή διάλεκτος, με την έννοια, που έχει σήμερα, ως διαμορφωμένο ιδιώμα; Η διάλεκτος συνήθως ορίζεται σε σχέση με μια κοινή – standard, στην οποία ανήκει και από την οποία διαφοροποιείται. Βεβαίως αποτελεί μεθοδολογικό λάθος να θεωρήσουμε ότι η γλώσσα του Μαχαιρά διαφοροποιείται από την κοινή νεοελληνική, όπως η σημερινή Κυπριακή διάλεκτος. Επίσης η λόγια γλώσσα του Βυζαντίου θεωρείται, όχι δίκαια, νεκρή και ξένη προς τον λαό, ώστε η λειτουργία της ως μιας κοινής απορρίπτεται από όλους σχεδόν τους μελετητές.
Μπορούμε όμως να υποθέσουμε μια Βυζαντινή Κοινή, η οποία με βάση την Αλεξανδρινή κοινή διαμορφώθηκε και διαδόθηκε σε όλη την έκταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η Κοινή αυτή σχετίζεται προς τη λόγια γλώσσα, που είναι σε χρήση από τη διοίκηση, την Εκκλησία και την Παιδεία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Εμπλουτίζεται από αυτή σε μορφολογικό και λεξιλογικό επίπεδο, αλλά πρόκειται για ένα τύπο πολύ απλουστευμένο και κατανοητό από όλους τους Έλληνες. Στον γραπτό λόγο, όπως σε κείμενα του ύστερου Βυζαντίου, φαίνεται να χρησιμοποιείται ένας καλλιεργημένος τύπος αυτής της κοινής.
Η δημιουργία των διαλέκτων τοποθετείται μετά τη διάσπαση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Τα διαλεκτικά φαινόμενα άρχισαν να δημιουργούνται στα διάφορα μέρη πάνω στη βάση της Βυζαντινής κοινής. Ο Λεόντιος Μαχαιράς, ο οποίος σε απομακρυσμένο χρόνο γράφει στη Βυζαντινή κοινή με πρότυπο τη Γαλλική γλώσσα, ως δημοτική, δεν γράφει σε ένα τύπο καθαρά διαλεκτικό και διαμορφωμένο ως Κυπριακή διάλεκτο. Το έργο του αποτελεί την κυπριακή εκδοχή της Βυζαντινής κοινής γλώσσας.
Για να στηρίξη την άποψή του, ότι ο Λεόντιος Μαχαιράς γράφει στην Κυπριακή διάλεκτο, ο R. M. Dawkins προσπαθεί να ανιχνεύση στη γλώσσα του ωρισμένα χαρακτηριστικά της σημερινής Κυπριακής διαλέκτου (Dawkins (1932) ΙΙ 31-32). Παρατηρούμε όμως ότι υπάρχουν πολλά χαρακτηριστικά του Κυπριακού ιδιώματος, για τα οποία δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία, που να αποδεικνύουν με βεβαιότητα την εμφάνισή τους ήδη στη γλώσσα του Μαχαιρά.
1284
Το δεύτερο σημείο είναι η άποψη του R. M. Dawkins ότι η γλώσσα του Λεοντίου Μαχαιρά εμφανίζει ελάχιστη επίδραση από τη λόγια γλώσσα, κυρίως στις αναφορές από την Αγία Γραφή (Dawkins (1932) ΙΙ 2, ΙΙ 4 και ΙΙ 31).
Παρατηρούμε τα εξής: Ο Λεόντιος Μαχαιράς δεν έχει ως πρότυπό του τη γλώσσα των αρχαϊζόντων Βυζαντινών συγγραφέων, την οποία οπωσδήποτε αγνοεί, αλλά μια επίδραση από την απλουστευμένη γλώσσα εκκλησιαστικών κειμένων, κυρίως βίων Αγίων, στα οποία είναι βέβαιο ότι έχει πρόσβαση, μπορεί να υποστηριχθή. Ένα στοιχείο είναι η κατά δοτική χρονολόγηση (για παράδειγμα «και τη πρώτη μηνός Οχτωβρίου»), η οποία έχει αντίστοιχο τη μνήμη των Αγίων στα εκκλησιαστικά βιβλία («τη αυτή ημέρα μνήμη του Αγίου»). Όπως φαίνεται, ο Λεόντιος Μαχαιράς δεν θέλει να γράψη απολύτως στη λαϊκή γλώσσα της εποχής του, αλλά σε μια καλλιεργημένη γλώσσα με στοιχεία από κείμενα και λόγια στοιχεία, που κατασκευάζει ο ίδιος. Έτσι χρησιμοποιεί λόγιες λέξεις και λόγια μορφολογικά στοιχεία, όπως την αιτιατική σε -ας.
Παραδείγματα (από Dawkins (1932)): ακωλύτως (320.3), δι’ αποκαλύψεως θεού (552.21), μηπώς και οι ‘δελφοί του αποκτείνουν μας (262.31), ο αρχέκακος διάβολος (218.26), ο βασιλεύς των βασιλευόντων (224.7), θέλουν έχειν βοήθειαν (20.11), έμπροσθεν τους αυθέντες (48.33), εν ονόματι του αγαθού θεού, του εν τριάδι προσκυνουμένου (2.1), εξήγησις της γλυκείας χώρας Κύπρου (τίτλος), αφ’ όν εστέφθην (92.14)
Αιτιατικές: διά τας αμαρτίας τους (16.13), να στερεώση τας ασίζας (24.36), εις τας γραφάς (48.23), εις τας εκκλησίας (66.7), τας παλαιάς ιστορίες (2.20), αφήκαν τας τέντας τους (110.5), εις τας φυλακές (588.32), απέ τας χείράς μου (20.13)
Επίσης αποδίδει την Ελληνική γλώσσα σύμφωνα με την ιστορική ορθογραφία, όπως τις συνιζήσεις με το προϋπάρχον ι. Το ι χρησιμοποιείται ενίοτε πλεοναστικώς προς δήλωση ουρανικού φθόγγου, όπως στα Ποιήματα της Αγάπης.
Παραδείγματα: παβιέραν (560.15), διαζύγιν (460.36), διακόσια (196.21), κουκκουφιάδες (668.21), συντροφιασμένος (16.29).
Η χρήση του βυζαντινού τζ για την απόδοση ξένου φθόγγου στην Ελληνική αποτελεί επίσης λόγιο στοιχείο. Η γραφη τζ διατηρήθηκε μέχρι προσφάτως και απέδιδε κυρίως το άηχο τσ.
Παραδείγματα: της Βαβατζινίας (578.9), εκάτζαν (48.35), κερατζίαν (62.16)
Στο «Χρονικόν» του ο Λεόντιος Μαχαιράς χρησιμοποιεί άφθονα λόγια συμφωνικά συμπλέγματα, τα οποία αποδεικνύουν τη γνωριμία του με ελληνικά χειρόγραφα.
Παραδείγματα: Σύμπλεγμα βμ: πολομούν άπειρα θαύματα (30.26), σύμπλεγμα γχ: να συγχωρηθή (586.17), σύμπλεγμα γχν: επλαγχνίστην (570.24), σύμπλεγμα κτ: να εγδεκτούν (144.24), σύμπλεγμα μβ: συμβουλεύγετε (490.8), σύμπλεγμα μβρ: τη δευτέρη τη η’ δικεμβρίου (88.39), σύμπλεγμα μφ: της νύμφης (576.33), σύμπλεγμα νδρ: εις την Αλεξάνδραν (178.27), του ανδρός της (260.28), παρά το ο άντρας μου (428.15), σύμπλεγμα 1285
νθ: ανθύμησιν (2.19), επικράνθην (580.5), σύμπλεγμα πτ: τα απτούμενα (82.26), μετά το βαπτιστήναι (2.20), απού δεν γραπτή (362.33), σύμπλεγμα σθ: να δέχεσθε (630.22), εσάσθην (Ο 86.2), σύμπλεγμα σχ: εις την Δαμασχόν (142.22), σχαρλάτον (284.34), σύμπλεγμα φθ: αποκαλύφθην (36.27), απουλεύθεροι των Γενουβίσων (136.16), σύμπλεγμα φσ: αιμαλώτευσεν (172.4), να τον παιδεύσουν (182.23), σύμπλεγμα φχ: ευχάρην χαράν μεγάλην (166.12).
Ιδιαίτερος λόγος αξίζει να γίνη για το φαινόμενο της διάλυσης των συνιζήσεων, ως λόγιο στοιχείο, που κατασκευάζει ο ίδιος. Φαίνεται ότι οι τύποι με συνίζηση θεωρούνται από τον Λεόντιο Μαχαιρά ως λαϊκοί, τους οποίους θέλει να αποφύγη. Έτσι κατά τη λόγια γλώσσα δημιουργεί δικό του λόγιο τύπο με διάλυση της συνίζησης και μετακίνηση του τόνου. Κατά τα κανονικά, όπως παιδιά – παιδία, ο τονισμός στα πρώτο στοιχείο ι καθίσταται κανόνας, ώστε και ιστορικά προπαροξύτονα παροξύνονται, για να δημιουργηθή η ακολουθία ί τονούμενο συν φωνήεν, αντί συνίζησης. Κάποτε η διάλυση της συνίζησης διατηρεί και το σύμφωνο, που προήλθε από τη συνίζηση. Διάλυση γίνεται, και σε ξένες λέξεις, και σε ουρανικούς φθόγγους.
Παραδείγματα: δια την ακριβείαν τους (524.6), μετά βγιάς – μετά βγίας (334.16), τα καραβία τους χριστιανούς (80.17), του καραβίου (584.22), απογίομαν (392.4), εγίανα (650.18), τα κυνηγία (242.6), με τον σιρ Φαράντον τε Μαγίορ (72.19), παιγνιδία (548.22), απανωθίον τους (432.31), τα καλά συνηθία (24.36), κακίες συνείδησες (254.14), δαμαλία (658.16), εκουβαλίεν τους (428.34), από την Μαρσιλίαν (118.27), σκυλλία (242.22), Σολίαν (428.26), ζημνίαν (200.5), κορμία (82.21), μία καταχνία (668.23), ωρδινίασεν (26.23), επίασαν (432.36), τα δοξαρία (116.34), εφουργίασεν τον (462.23), εις το Καργίος (160.14), μαστοργίες (100.15)
Με τη διάλυση των συνιζήσεων, που επιχειρεί ο Λεόντιος Μαχαιράς, ως χαρακτηριστικό λογιότητας, όπως αμάξια – αμαξία, προκύπτει ένα φαινόμενο παροξυτονίας. Όμοιο φαινόμενο δημιουργείται και σε ρηματικούς τύπους με την αναλογική μετακίνηση του τόνου στην παραλήγουσα, όπως επροσκύνησεν – επροσκυνήσεν κατά το επροσκυνήσαν. Ο R. M. Dawkins θεωρεί αυτούς τους τονισμούς πλαστούς και τους αποκαθιστά στην έκδοσή του του «Χρονικού», αφού τους χαρακτηρίζει ως «casual irregularities» (ΙΙ 23). Παρατηρούμε ότι η μετακίνηση του τόνου και η δημιουργία παροξυτονίας μεταδίδεται καί σε άλλους τύπους. Τύποι τρίτου πληθυντικού με παροξυτονία λέγονται στο σημερινό ιδίωμα Μεσαορίας κατά συνεκδρομή προς το πρώτο πρόσωπο, όπως έρκουνται – ερκούνται, έρκουνταν – ερκούνταν κατά το ερκούμαστιν. Παραδείγματα με διατάραξη τονισμού:
Ρήματα: αντροπιάζεν (238.25), αξιώσεν τον (188.27), εκλέψεν την αγίαν του κεφαλήν (34.18), εξετάσεν τες (226.25), εταγίζεν τους πτωχούς (32.16), και εφεύγεν (36.8)
Άλλοι τύποι: με αλόγα (56.34), εγδεχόντα (190.1), εμπρόσθεν (114.31), φοβουμένοι οι Γενουβίσοι (426.20)
1286
Στο σημερινό ιδίωμα της Κύπρου δεν υπάρχει έγκλιση τόνου. Το ίδιο θα συνέβαινε και στην Ελληνικὴ της μεσαιωνικής Κύπρου. Ο Λεόντιος Μαχαιράς, βλέποντας την παράσταση της εγκλίσεως του τόνου στα ελληνικά χειρόγραφα, είναι πιθανόν ότι τη θεωρεί ως ένα ιστορικό διακοσμητικό στοιχείο. Στο κείμενό του εφαρμόζει κανονικά την έγκλιση του τόνου, αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις, στις οποίες παραλείπει τον κύριο τόνο και σημειώνει μόνο τον τόνο της εγκλίσεως ή τονίζει απλώς τη λήγουσα.
Παραδείγματα: Κανονική έγκλιση τόνου: εδικιμάσάν τα (616.20), έδωκάν τα τους Λατίνους (28.4), πέτε τού το (256.25)
Σημείωση μόνο του τόνου της εγκλίσεως: ανθρωποί του (50.23), εβαλέν τα (6.18), εγαλευέν τους (32.16)
Τονισμός απλώς στη λήγουσα: ως γοίον τα ‘μματιά τους (408.27), διά τα λογιά μας (478.13), της μητεράς του (52.26)
Εκτός από επιδράσεις από τη γλώσσα και τη γραφή των ελληνικών χειρογράφων, είναι πιθανή στον Λεόντιο Μαχαιρά κάποια επίδραση και από τη Γαλλική γλώσσα, πέρα από τις δάνειες λέξεις. Υποθέτουμε κάποια επίδραση στον τονισμό, στα ένρινα συμπλέγματα, στη διακύμανση φωνηέντων, στα συμφωνικά συμπλέγματα, στην επίδραση φωνήεντος γειτονικής συλλαβής, στην παράλειψη όμοιων συλλαβών και στην απλοποίηση όμοιων συμφώνων σε συνεκφορά. Λόγω έλλειψης χώρου δεν θα δοθούν εδώ παραδείγματα για τα φαινόμενα αυτά.
2. Κυριώτερα φωνολογικά φαινόμενα της μεσαιωνικής γλώσσας της Κύπρου, για τα οποία προσφέρει στοιχεία το κείμενο του Μαχαιρά:
2.1. Ένρινο
Στην Κυπριακή, που είναι ιδίωμα με διπλά σύμφωνα, τελικό -ν σε συνεκφορές προκαλεί παράταση επόμενου τριβόμενου συμφώνου. Στον Μαχαιρά βλέπουμε τύπους, όπου το ένρινο μπροστά από παρατεταμένα σύμφωνα και συμφωνικά συμπλέγματα, στα οποία δεν συμπεριλαμβάνεται ηχητικό, εκπίπτει, και τύπους με παράταση συμφώνου σε συμφωνικό σύμπλεγμα. Σύμφωνα με τον Dawkins, τελικό ν αφομοιώνεται προς ακόλουθο αρχικό σύμφωνο, εκτός των κ, π, τ, και προκύπτει διπλό σύμφωνο (ΙΙ 35-36).
Κατά την εποχή του Λεοντίου Μαχαιρά η παράταση σε συνεκφορές του τριβόμενου συμφώνου και η πτώση του ενρίνου είναι συντελεσμένη, όπως φαίνεται από παραδείγματα του έργου του:
αν με αγαπάτε – αμ με αγαπάτε (384.32), αν σας ξηγηθώ – ας σας ξηγηθώ (4.19), εις την αφεντίαν σου – εις την αφεντίας σου (326.35), καα αφέντην σας – και αφέντης σας (258.4), και τιμήν δικήν σας – και τιμήν δικής σας (230.27)
1287
Φαίνεται ότι ο Λεόντιος Μαχαιράς αγαπά το σύμπλεγμα νσ, το οποίο βλέπει και στη Γαλλική, γι’ αυτό αποκαθιστά το παρατεταμένο από συνεκφορές ςσ σὲ νσς. Είναι χαρακτηριστικό ότι το νσς αυτό βρίσκεται κυρίως σε προσεγμένο λόγο, σε λόγους και επιστολές. Η τιμητική προσφώνηση εις την αφεντίανς σου βρίσκεται στο κείμενό του με αυτή την αποκατάσταση δέκα φορές:
τον αδελφόνς σου (306.9), αξ αυτόνς σου (316.17), εις την αφεντίανς σου (220.21), έμπροσθένς σας (306.11), όληνς σας στην ζωήν (256.5), ορίζομένς σας (370.8), εις τον όρκονς σας (535.23), εις το χέρινς σου (380.24)
Επίσης και η έκπτωση ενρίνου μπροστά από συμφωνικό σύμπλεγμα, που δεν περιέχει ηχητικό, μαρτυρείται στο κείμενο του Λεοντίου Μαχαιρά.
Παραδείγματα: έβγαλεν ξύλα – έβγαλε ξύλα (Ο 102.18), έθελεν να τον σκοτώση – εθελεν να το σκοτώση (Ο 84.31). Έκπτωση με τους ίδιους όρους συμβαίνει και στο τελικό -ς: καλλίων φίλος ει(ς) στράταν, παρά λογάριν εις την ζωήν (158.19), εις τε(ς) σκάλες (116.34), να του(ς) σκοτώσουν (14.41), τες άλλε(ς) φορές (206.25) με παράταση σε συνεκφορά του φ.
2.2. Συμφωνικά συμπλέγματα
Η τροπή ρθ σε ρτ και ρχ σε ρκ του Κυπριακού ιδιώματος μαρτυρείται ήδη στο κείμενο του Μαχαιρά. Παραδείγματα: ρθ > ρτ: εβάρτησαν (144.15), ήρτεν (4.9), όρτου (486.3), ρχ > ρκ: εί τις αρκέψη (324.18), αρκοντίες (152.28), δεν έρκουνται (176.23)
2.3. Παρατεταμένα σύμφωνα
Ο Λεόντιος Μαχαιράς καταγράφει με πρόθεση τα παρατεταμένα σύμφωνα, τα οποία αποτελούν ένα χαρακτηριστικό στοιχείο της γλώσσας του. Αυτά επιβεβαιώνονται και από τη χρήση τους στο σημερινό Κυπριακό ιδίωμα. Ο R. M. Dawkins αναφέρεται σ’ αυτά (ΙΙ 36), ως διατήρηση των αρχαίων διπλών και ως χαρακτηριστικό και άλλων διαλέκτων. Τα παρατεταμένα σύμφωνα βρίσκονται σε θέσεις, στις οποίες η αρχαία γλώσσα είχε διπλά σύμφωνα, σε δάνειες λέξεις και σε νέες εμφανίσεις. Η συνεκφορά επίσης ενρίνου με τριβόμενα σύμφωνα προκαλεί παρατεταμένα σύμφωνα. Παρατηρείται ότι αυτά εστιάζονται σε καταληκτικά, όπως –ούλλιν κλπ., -ώννω κλπ., -άκκος κλπ., σε συνθετικά ή εκλαμβανόμενα ως τέτοια, σε σύντομες λέξεις και σε τύπους, που έχουν εμφατική σημασία (όπως νναί και ποττέ) και σε επιρρήματα (όπως πόθθεν, έσσω). Πολλές φορές διαδίδονται αναλογικά. Το καταληκτικό -τερος των παραθετικών εκλαμβάνεται ως συνθετικό, και γι’ αυτό παρατείνει το τ, όπως καλύττερος, και το -μένος των παθητικών μετοχών επίσης τρέπεται σε -μμένος, όπως κλειδωμμένος, όπως και μαραμμένος.
Παραδείγματα: ββ: το σαββάτον (276.32) και το σαμβάτο (178.28), θθ: αθθυμήθην (578.11), τα κριθθαρία (368.15). Το ήλθθεν εμφανίζει παράταση συμφώνου σε συμφωνικό 1288
σύμπλεγμα, κκ: αποτζακκίσαν (184.25), λάκκοι (4.1), λλ: ο Αλεξόπο(υ)λλος (570.21), αλλ’ ολλίγες ημέρες (322.33), εβγάλλοντα (154.6), μεγαλλήττερον πλούτον (576.29), μμ: με τα ‘μματία μου (86.23), του αποθαμμένου (260.22), εκρεμμασάν τους (124.8), πικραμμένος (72.32), νν: το αννοικτόν (14.29), αρματώννει (104.36), όσον έσωννεν (672.15), ξηλώννεις (46.17), ππ: απούκουππα (484.29), αππέξω (240.15), αππηδά σου (172.30), να ππέσω χαμαί (220.12), στουππίν (192.12). Μερικοί τύποι στον Λεόντιο Μαχαιρά εμφανίζουν και μπ παρά το ππ, όπως αμπέξω (58.3), αμπέσσω (110.28), έμπεσεν (98.24), να μπέση (576.20), ρρ: αγκαρρωμένοι (648.11), εις την Εγκλετέρραν (Ο 24.3), ποταμός ο χείμαρρος (10.9), σσ: η αφεντίας σου (220.22), νησσίν (4.4), πάσαν νόσσον (36.12), τάσσομένς σου (328.12), ο τρισσάκριβός σου (380.29). Οι τύποι εκαβαλλίκευσσεν (128.8), διά να κουρσσεύσουν (356.20), με την Πλατζιάνσσα (40.28) έχουν παράταση σε συμφωνικό σύμπλεγμα, ττ: ασχημόττερος (492.29), να τον βουττήσουν (72.9), δυνατώττερην (572.12), εις την κότταν του (62.10), ομορφόττερος (72.29), φφ: οι εφφικατόροι (136.30), εφφίκιν (152.22)
2.4. Ουρανικοί τραχείς και δασείς φθόγγοι
Ο R. M. Dawkins, για να υποστηρίξη την ύπαρξη των τραχέων και δασέων φθόγγων του σημερινού Κυπριακού ιδιώματος στο κείμενο του Λεοντίου Μαχαιρά, στηρίζεται σε ωρισμένους τύπους. Για την ουράνωση του [κ’] > [tß] θεωρεί ως απόδειξη τις λίγες περιπτώσεις, στις οποίες το κε γράφεται ως κιε, με παρεμβολή ενός ιώτα, γυναίκιες και περδέσκιες, και τις δύο μόνο περιπτώσεις για το αντίθετο, δηλαδή τη γραφή του κε χωρίς ιώτα, εκεί, που θα έπρεπε να υπάρχη. Είναι το αδικές, 5163, και λυκές, 57423. Μα βάση αυτά συμπεραίνει: «this indicates that the κ and ι have merged together into one softened sound.» Για την τροπή του χε και χι και του σ προ ημιφώνου σε [ß], βασίζεται στη σύγχυση στγ γραφή του χι και σι. Επίσης υποστηρίζει τροπή και του ουρανικού γ’ σε [Ω] (άγνωστη στο σημερινό Κυπριακό ιδίωμα) μπροστά από ε και ι, βασιζόμενος στην απόδοση του γαλλικού sergent ως σεργέντης (Dawkins (1932) ΙΙ 34-35, II 35, ΙΙ 51, § 20.2, ΙΙ 164-165, § 426.1, ΙΙ 170, § 454.3 και ΙΙ, Glossary, 255).
Αν επανεξετάσουμε τα ίδια δεδομένα από μια λίγο διαφορετική σκοπιά, μπορούμε να μη δεχτούμε τις αποδείξεις το Dawkins ως βέβαιες για την ύπαρξη τραχέων και δασέων φθόγγων στη μεσαιωνική Ελληνική της Κύπρου. Η παρεμβολή ι στο κε ή η παράλειψη ι στο κιε μπορούν να ανήκουν στο φαινόμενο της διάλυσης των συνιζήσεων, που ακολουθεί ο Μαχαιράς, προσπαθώντας να γράψη καλλιεργημένο λόγο. Η παρεμβολή του ι μπορεί να δηλώνη ψηλότερη προφορά.
Ως συνιζήσεις μεταχειρίζεται και τα ουρανικά σύμφωνα. Το χειρόγραφό του δεν παραδίδει περδέσκιες, αλλά περδεσκίες (424.7, 482.36), με τονισμό, που αποκαθιστά ο Dawkins. Όμοια είναι και η γραφή τού βεργίες (498.3), αντί βέργες, και κακίες συνείδησες 1289
(254.14), αντί κακές. Ο τύπος τες αδικές απειλές (426.30), είναι άδικες και όχι αδικίες. Το σ σε περιβάλλον συνίζησης μπορούσε να μετατεθή σε ουρανικό χ (τύποι γνωστοί και από άλλα ιδιώματα), χωρίς να δηλώνη η γραφή με χ την προφορά sh.
Το μοναδικό παράδειγμα γραφής σι αντί χι, που χρησιμοποιεί ο Dawkins είναι τα ψυσικόν αντί ψυχικόν. Ο τύπος ψυσικόν (224.9, 354.30, 574.9) και ψυσικά (84.1, 626.22), αντί ψυχικόν, μπορεί να είναι αναλογικός προς το φυσικόν, όπως υπήρχε σε γνωμικό («το φυσικόν νικά το ψυσικόν). Επιπλέον ο τύπος ψυσικόν ακούγεται και στο σημερινό Κυπριακό ιδίωμα. Οι άλλοι τύποι παραδίδονται κανονικά με χ στον Μαχαιρά, όπως εξηψύχισεν (272.3), σύψυχην (384.4), ψυχές (638.12, 656.28, 670.3) ψυχή (Μ 418.28), ψυχήν (636.34, 648.21).
Γραφές με τζ (δηλαδή άηχο τσ) αποδίδουν το γαλλικό [ts‡], όπως αποδίδεται ο ξένος φθόγγος στην καθόλου Ελληνική. Ότι η προφορά του γαλλικού ts‡ κατά την περίοδο της φραγκοκρατίας ήταν τσ επιβεβαιώνεται από λέξεις, που γράφονταν τότε με τζ και προφέρονται σήμερα με τσ.
Ο τύπος σεργέντης (572.28) και σιργέντης (270.27), ως λόγια απόδοση του παλαιού γαλλικού sergent, δύσκολα επιβεβαιώνει προφορά του ουρανικού γ’ ως [Ω].
2.5. Τροπές τριβόμενων συμφώνων και έκπτωση μεσοφωνηεντικών ηχηρών συμφώνων
Οι τροπές των τριβόμενων συμφώνων και η έκπτωση μεσοφωνηεντικών ηχηρών τριβόμενων συμφώνων, που είναι εκτεταμένες στο νεώτερο κυπριακό ιδίωμα, δεν φαίνονται να έχουν διαδοθή σε μεγάλο βαθμό, όπως δείχνουν τα παραδείγματα από το κείμενο του Λεοντίου Μαχαιρά (Dawkins (1932)):
φηκάριν (568.23), φυμιατόν (66.21), θέλουν μας κατη(γ)ορήσειν (234.26), πάσα λοήν άνθρωπον (376.2), ο ρήας (74.16), ροΐνη Ελίς (374.6)
2.6. Συνίζηση
Η συνίζηση συμβαίνει σε ακολουθίες ι+φωνήεν. Όταν το προηγούμενο σύμφωνο είναι ουρανικό, το ημίφωνμο απορροφάται από αυτό, όπως στα ρολόγια, αυλάκια, καντήλια, σεντόνια, νύχια. Σε διάφορα ιδιώματα, όταν το προηγούμενο σύμφωνο δεν μπορεί να ουρανωθή, αναπτύσσεται σύμφωνο συγγενικό προς το εμπρόσθιο ουρανικό ημίφωνο, προς το οποίο το ημίφωνο συγχωνεύεται, όπως στα καράβγια. Στην περίπτωση του μ αναπτύσσεται συμφωνική θέση για το σύμφωνο ν, όπως στη ζημνιά. Παραδείγματα:
1. ρολόγια – ρολόγyα – ρολόγ’γ’α – ρολόγ’α
2. αυλάκια – αυλάκyα – αυλάκ’κ’α – αυλάκ’α
3. καντήλια – καντήλyα – καντήλ’λ’α – καντήλ’α (καντήλια)
4. σεντόνια – σεντόνyα – σεντόν’ν’α – σεντόν’α (σεντόνια)
5. νύχια – νύχyα – νύχ’χ’α – νύχ’α (νύχια)
1290
6. καράβια – καράβyα – καράβγyα – καράβγ’γ’α – καράβγ’α (καράβια)
7. ζημία – ζημίyα – ζημyyά – ζημyά – ζημνyά – ζημν’ν’ά – ζημν’ά (ζημνιά)
Στη γλώσσα του Λεοντίου Μαχαιρά η συνίζηση είναι συντετελεσμένη και βρίσκεται στο στάδιο της ανάπτυξης συμφώνου, όπως φαίνεται από πολλές περιπτώσεις, που αυτό δηλώνεται στη γραφή (κυρίως μετά από ρ και π) και από τον τόνο. Για την ουράνωση και την περαιτέρω δάσυνση των ουρανικών κ’ και χ’ δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι μαρτυρείται κατά τη φραγκοκρατία. Από το κείμενο βλέπουμε ότι: Το σ μπροστά από συνίζηση μετατίθεται σε χ. Τα ουρανικά λ’ και ν’ μετά από συνίζηση βρίσκονται πάντοτε παρατεταμένα, διότι προέρχονται από ανάπτυξη γ, ήτοι λ’γ’ και ν’γ’.
Παραδείγματα συνίζησης: β: βγιαστικά (Θ 193), παβιέραν (460.15), γ: να τον απολογιάση (26.15), διά τα λογιά μας (478.13), δ: δγιαβάζει (Θ 20), ανίσως και ο ρήγας και οι άνωθεν αυθέντες δεν οδγιάσουν (Μ 335.38), με τα παιδιά της (58.30), ζ: ζγή (ΠεΑσ 94.70), να ζιούμεν (374.26), θ: απανωθιόν μου (266.24), οι θγειούδε(ς) σου (Μ 404.25), κ: κακοριζικές (ΙσΜα 306), να κιούμαι (ΠεΑσ 93.55), τα ‘φφίκια (214.5), λ: εις τες δουλλειές του (Ο 520.16), του μεγαλλιόνος του (410.11), παραγγελιά (500.20), μ: την αδυναμιάν τους (586.4), εζημνιώναν (110.31), ν: εννοιάστησαν (8.14), να μας ξοχνιάση (654.27), π: κάπγοι (634.37), ο πγοιός (Ο 678.17), ρ: αργάκιν (Θ 62), τα δοξάρια (122.24), εγουργιάζαν (668.210, εις τον Άγιον Λάργιον (404.23), εις το χωργιόν του (44.6), σ: αλουχιά (Θ 535), ο ανιψιός του (40. 320, αρματωχιάν (Θ 249), ίχια μέσα (82.17), οι Λευκωσιάτες (416.18), οι Λευκωχιάτες (416.19), του νησκιού (ΙσΜα 592), του νηχχιού (ΙσΜα 459), πεντακόχιες (76.13), τ: σπίδια (Θ 348), σπίτια (Θ 218), ντζ, τσ: διά ν’ αβαντζιάση (524.14), κερατζιές (624.4), φοβιτζιασμένοι (Θ 740), παπούγκια (Ο 84.19) (απόδοση φθόγγου τσ), φ: κουκκουφιάδες (668.21), με την συντροφιάν του (56.37), χ: διά της ατυχιάς του (468. 34), εις την Χιόν (126.18), η πτωχειά του (86.21)
3. Συμπεράσματα
Το κείμενο του Λεοντίου Μαχαιρά παρέχει πληροφορίες για την Ελληνική γλώσσα στην Κύπρο κατά τη φραγκοκρατία, οι οποίες πρέπει να εξεταστούν με προσοχή, ιδιαίτερα όσο αφορά στα φωνολογικά φαινόμενα, ώστε να συμπεράνουμε ποια από τα φαινόμενα της σημερινής κυπριακής είχαν ήδη εμφανιστή ή και εξελιχθή πλήρως κατά την περίοδο εκείνη. Η γλωσσική κατάσταση της εποχής δεν μας επιτρέπει να μιλούμε για κυπριακό ιδίωμα, διαμορφωμένο όπως το γνωρίζουμε σήμερα. Εξετάζοντας λίγα μόνο φαινόμενα για τους σκοπούς της ανακοίνωσης αυτής, δείξαμε ότι τοπικές ιδιομορφίες πάνω στη βάση της Βυζαντινής, -απλουστευμένης μεν, αλλά καλλιεργημένης Κοινής- και επίδραση από τη γαλλική γλώσσα, χαρακτηρίζουν την Ελληνική της Κύπρου κατά τη μεσαιωνική περίοδο.

Βιβλιογραφία
Βαγιακάκος, Δικαίος Β., (1994). «Κοινά διαλεκτικά Δωδεκανήσου και Μάνης», Νεοελληνική Διαλεκτολογία, τόμος πρώτος, Αθήνα, 43-63.
Browning, R., (1995). Η μεσαιωνική και νέα Ελληνική γλώσσα, μετάφραση: Μαρία Ν.
Κονομή, Αθήνα.
Bourciez, É., (1930). Éléments de Linguistique Romane, Troisième Édition révisée, Paris.
Bowman, P.B., (1980). From Latin to Romance in Sound charts, Washington: Georgetown University
Press.
Constantinides, C. N. & Browning, R., (1993). Dated Greek manuscripts from Cyprus to the
year 1570, Washington, D.C: Dumbarton Oaks Research Library collection and Nicosia: Cyprus
Research Centre.
Θ «Διήγησις εις τον θρήνον του αιχμαλωτισμού της ευλογημένης Κύπρου αφ<οά>», Μενελάου Ν.
Χριστοδούλου (μετά μουσικού μέρους υπό Κωνσταντίνου Δ.Ιωαννίδου), (1987). Κυπριακά Δημώδη
Άισματα, τόμος πρώτος, Λευκωσία: Δημοσιεύματα Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, Χ, 126- 144.
Elcock, W. D., (1960). The Romance languages, London.
Grivaud, G., (1996). «Ο πνευματικός βίος και η γραμματολογία κατά την περίοδο της
φραγκοκρατίας», Ιστορία της Κύπρου, εκδιδόμενη υπό την διεύθυνσιν Θεοδώρου Παπαδοπούλου,
τόμος Ε’, Μεσαιωνικόν Βασίλειον, Λευκωσία: Ίδρυμα Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’, Γραφείον
Κυπριακής Ιστορίας
Ισ «Ιστορία του Μακαρίτου Μάρκο», Μενελάου Ν. Χριστοδούλου (μετά μουσικού μέρους υπό
Κωνσταντίνου Δ. Ιωαννίδου), (1987). Κυπριακά Δημώδη Άισματα, τόμος πρώτος, Λευκωσία:
Δημοσιεύματα Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών Χ, 147-164
Καραναστάσης, Α., (1984, 1986, 1988, 1991, 1992). Ιστορικόν λεξικόν των ελληνικών
ιδιωμάτων της Κάτω Ιταλίας, Τόμος πρώτος, Τόμος δεύτερος, Τόμος τρίτος, Τόμος τέταρτος,
Τόμος πέμπτος, Αθήναι.
Konnari-Nicolaou, A., (2006). «Lusignan Cyprus and Europe, 1192- 1489», Cyprus has
always been Europe, Nicosia.
Κοντοσόπουλος, Ν.Γ., (2001). Διάλεκτοι και ιδιώματα της νέας Ελληνικής, Τρίτη έκδοση,
Αθήνα.
Leontios, Makhairas, Recital concerning the Sweet Land of Cyprus entitled ‘Chronicle’, edited
with translation and notes by R. M. Dawkins, (1932) Volume I, II, Oxford.
Manczak, W., (1977). Le latin classique langue romane commune, Wroclaw, Warszawa-
Krakόw- Gdάnsk.
Μενάρδος, Σ., (1894). «Φωνητική της διαλέκτου των σημερινών Κυπρίων», Αθηνά, τόμος
έκτος, Αθήνησιν, 145-173.
Μενάρδος, Σ., (1969). «Κυπριακή Γραμματική», Γλωσσικαὶ Μελέται, Λευκωσία:
Δημοσιεύματα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, ΙΙΙ, 41-106.
Newton, B., (1972). Cypriot Greek, Its Phonology and Inflections, Paris: Mouton, The Hague.
Newton, B., (1972). The generative interpretation of dialect, Cambridge: Cambridge
University Press.
Newton, B., (1967). «The Phonology of Cypriot Greek», Lingua, 18, 384-411.
Παπαδόπουλος, Ά. Α., (1955). Ιστορική Γραμματική της Ποντικής διαλέκτου, Αθήναι
Πε Pitsillidès, Thémis Siapkaras, (1952). Le Pétrarquisme en Chypre Poèmes d’Amour en dialect
chypriote d’après un manuscrit du XVIe siècle, Texte établi et traduit avec le concours de Hubert
Pernot, Athènes.
Χριστοδούλου, Μ. Ν., (εκδότης), (1978). Γλωσσικαί περί Κύπρου πραγματείαι του ΙΘ΄
αιώνος, εν Λευκωσία.
Χριστοδούλου, Μ. Ν., (1984). «Η κυπριακή διάλεκτος επί τουρκοκρατίας», Ανάτυπο από
τα Πρακτικά Συμποσίου Κυπριακής Ιστορίας, Λευκωσία 2-3 Μαΐου 1983.
Χριστοδούλου, Μ. Ν., (1984). «Η Κυπριακή διάλεκτος κατά τον ΙΗ’ και ΙΘ’ αιώνα», Η
ζωή στην Κύπρο τον ΙΗ’ και Ιθ’ αιώνα, Διαλέξεις Λαϊκού Πανεπιστημίου 1, Λευκωσία: Έκδοση
Δήμου Λευκωσίας.
Χριστοδούλου, Ν. Μ., (2001). «Φαινόμενα ουράνωσης στην αρχαία και νέα Ελληνική
γλώσσα», Γλωσσολογικές έρευνες για την Ελληνική, Université René Descartes, Laboratoire et
description linguistique THEDEL, Christos Clairis editeur, L’Harmattan, 139-142.