Α. Κάλβος: ανάμεσα σε δύο πατρίδες

24grammata.com/ ιστορία της Λογοτεγνίας

γράφει ο  Νάσος Βαγενάς,  καθηγητής της Θεωρίας και Κριτικής της Λογοτεχνίας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Παρά τις διαφωτιστικές εργασίες που έγιναν για τον Κάλβο τα τελευταία 50 χρόνια (κυρίως των Μ. Βίττι, Γ. Δάλλα και Ευρ. Γαραντούδη), οι Ωδές εξακολουθούν ακόμη και σήμερα να προσλαμβάνονται- όχι μόνο από το ευρύτερο κοινό- μέσα από το πρίσμα διαφόρων ιδεολογημάτων: φιλοσοφικών (Κ. Τσάτσος: «Κάλβος, ο ποιητής της Ιδέας»), καλλιτεχνικών (Οδ. Ελύτης: «Κάλβος, ο αποφασισμένος αναδιαρθρωτής της ποιητικής γλώσσας»), ψευδοθεωρητικών (βλ. την πρόσφατη έκδοση των Ωδών: «Κάλβος, ο ποιητής μιας υπερβατικής ιδιότητας της ελληνικής γλώσσας»). Κοινό βάθρο αυτής της ιδεολογηματικότητας, η οποία έχει ως αποτέλεσμα την ελληνοκεντρική πρόσληψη του Κάλβου (όταν δεν τρέφεται από αυτήν), είναι η άγνοια της ύπαρξης (Τσάτσος, Ελύτης) ή η αγνόηση των ιταλικών έργων του Κάλβου, ο ποιητικός βίος του οποίου υπήρξε χρονικά διπλάσιος από εκείνον του Κάλβου ως έλληνα ποιητή.

Το βιβλίο του Δημήτρη Δ. Αρβανιτάκη Στον δρόμο για τις πατρίδες. Η Αpe italiana, ο Ανδρέας Κάλβος, η Ιστορία, που εκδόθηκε πρόσφατα (Βιβλιοθήκη του Μουσείου Μπενάκη), γεννά πολλές ελπίδες ότι η ελληνοκεντρική ανάγνωση του Κάλβου θα μπορούσε να αμβλυνθεί. Το βιβλίο γράφτηκε μετά την ανακάλυψη από τον Αρβανιτάκη, σε ιδιωτική συλλογή της Βρετανίας, του εκδιδόμενου από ιταλούς εξόριστους στην Αγγλία το 1819 ιταλόγλωσσου περιοδικού L΄ Αpe italiana a Londra (= Η ιταλική Μέλισσα του Λονδίνου ), το οποίο αναζητούσαν διακαώς οι μελετητές του Κάλβου μετά τη δημοσίευση του βιβλίου του Βίττι Πηγές για τη βιογραφία του Κάλβου (1960), από το οποίο προέκυπτε ότι ο Κάλβος ήταν συνεργάτης του περιοδικού. Η μελέτη των περιεχομένων του περιοδικού και των σχέσεων του Κάλβου με αυτό δίνει την ευκαιρία στον Αρβανιτάκη όχι μόνο να μελετήσει σε βάθος τον βίο και την πολιτεία του Κάλβου κατά την πρώτη αγγλική του περίοδο (Σεπτέμβριος 1816- αρχές 1820) αλλά και να παρακολουθήσει επισταμένως ολόκληρη την πορεία του ως ιταλού ποιητή από το πρώτο του ποίημα, του 1811 (την canzone στον Ναπολέοντα), ως την απέλασή του, για καρμπονάρικη δραστηριότητα, από το Μεγάλο Δουκάτο της Τοσκάνης (Απρίλιος 1821).

Η εξέταση των πεπραγμένων του Κάλβου στην Αγγλία αυτή την περίοδο, η οποία φωτίζεται από τη μελέτη των ιδεολογικών κατευθύνσεων της Αpe italiana, που ήταν εκείνες του εθνικού ζητήματος της Ιταλίας, οδηγεί τον Αρβανιτάκη στο συμπέρασμα ότι «αν δεν γνωρίζαμε το όνομα του “συμπιλητή” των Ιtalian Lessons [του βιβλίου που τύπωσε ο Κάλβος το 1820 στο Λονδίνο] θα μπορούσαμε να στοιχηματίσουμε ότι είναι έργο ενός ιταλού ποιητή, λόγιου και πατριώτη»· και επιβεβαιώνει την άποψη του Βίττι (1992) ότι ο Κάλβος «δήλωνε [και] στο Λονδίνο, διακριτικά αλλά επίμονα, την ταυτότητά του ως ιταλού τραγωδού».

Ο Αρβανιτάκης επικρίνει ορθά και τον Δημαρά ο οποίος την αναζήτηση των πηγών της έμπνευσης του Κάλβου στην ομώνυμη μελέτη του την περιορίζει μόνο για τις Ωδές παραβλέποντας την έρευνα των πηγών των ιταλικών έργων του- προσέγγιση που καταλήγει σε έναν «ανεπίτρεπτο τεμαχισμό» του Κάλβου και εμποδίζει την πλήρη «τοποθέτησή του εντός της Ιστορίας» και εντός της «διαλεκτικής των δύο πατρίδων» του και των δύο ποιητικών του συνειδήσεων. Αυτή τη διαλεκτική μελετά σε βάθος το βιβλίο του Αρβανιτάκη επανατοποθετώντας το θέμα Κάλβος στη σωστή του βάση: στην ανάγκη μιας συνολικής θεώρησης του καλβικού έργου, χωρίς την οποία είναι αδύνατη η απομάκρυνση από την παραμορφωτική πρόσληψη των Ωδών.

Σε αυτή τη γενική αρετή του βιβλίου, το οποίο αποτελεί ορόσημο στις καλβικές σπουδές, συνεισφέρουν και τα επί μέρους οφέλη του. Το βιβλίο: α) μας δίνει την ακριβέστερη περιγραφή των πολιτικών πεποιθήσεων του Κάλβου, όπως αυτές θα αποτυπωθούν στις Ωδές · β) αποτελεί συμβολή- με ενδελεχή ιστορική εξέταση και όχι με ιδεοληπτικές θεωρητικολογίες- στη μελέτη της διαμόρφωσης της νεότερης εθνικής συνείδησης, σε μιαν εποχή «επιταχύνσεων της Ιστορίας»· γ) μας οδηγεί, όσο πλησιέστερα είναι δυνατόν, στη λύση του μυστηρίου της ανώνυμης συνεργασίας του Κάλβου με την Αpe italiana (εκτός από τη λεπτομερέστερη, από εκείνες που γνωρίζαμε, περιγραφή του περιεχομένου των διαλέξεων του Κάλβου στο Λονδίνο και το άγνωστο απόσπασμα μιας από αυτές, που μας δίνει το περιοδικό, θα πρέπει, πιστεύω, να θεωρήσουμε κείμενο του Κάλβου- το πιθανολογεί και ο Αρβανιτάκης- την κριτική της ιταλικής κωμωδιογραφίας του δεύτερου τεύχους)· δ) μας προσφέρει ουσιώδεις αναγνώσεις των Ιtalian Lessons και της «Οde agli Ιonii», έργα που δεν είχαν μελετηθεί όσο θα έπρεπε.

Τον Μάιο του 1821, έναν μήνα μετά την απέλασή του από την Τοσκάνη, ο Κάλβος φτάνει στη Γενεύη, τόπο συνάθροισης εξόριστων ιταλών καρμπονάρων. Δεν έχει προσεχτεί το γεγονός ότι τη δεύτερη αίτησή του για ανάκληση της απέλασης, με σκοπό- όπως γράφει σε αυτήν- «την επάνοδό του στην Τοσκάνη, την οποία θεωρεί πατρίδα του, για να ξαναβρεί το ρεύμα της λογοτεχνικής του ζωής», ο Κάλβος την κάνει στις αρχές του 1822, οκτώμισι μήνες μετά την πρώτη αίτηση. Πράγμα που, όπως όλα δείχνουν, σημαίνει ότι, αν η αίτηση δεν είχε απορριφθεί, αν η επιθυμία του να επιστρέψει στη Φλωρεντία είχε εκπληρωθεί, ο Κάλβος δεν θα υπήρχε στις ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας.

www.tovima.gr