Η σημασία του όρου “Δωδεκάνησα” στη Διάσκεψη Ειρήνης. Η ερμηνεία του από την αρχαιότητα έως σήμερα

24grammata.com/ ιστορία

Ο όρος Δωδεκάνησα στη Διάσκεψη Ειρήνης

γράφει ο Κώστας Τσαλαχούρης
Δημοσιογράφος και ιστορικός ερευνητής

Ένα εκτενές κείμενο περί Δωδεκανήσου που δημοσιεύεται στους «Τάιμς της Νέας Υόρκης», με ημερομηνία 13 Ιουλίου 1919, πραγματικά εντυπωσιάζει. Ίσως είναι η μοναδική φορά που εφημερίδα τόσο μεγάλης παγκοσμίως κυκλοφορίας, αναφέρεται στα νησιά με άρθρο σχολιαστή της και αφιερώνει τέσσερις στήλες και 1.340 λέξεις.

Γιατί, αυτή η δημοσίευση; Ο αναγνώστης το αντιλαμβάνεται με το διάβασμα των πρώτων γραμμών.

Είναι η εποχή που το Δωδεκανησιακό συζητείται στη Διάσκεψη της Ειρήνης, με τη λήξη του Μεγάλου Πολέμου, του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, και η τύχη των κατοίκων των νησιών βρίσκεται στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων, όπου οι ισχυροί της Γης, διαμορφώνουν τα σύνορα της Νέας Ευρώπης. Επίσης είναι η πρώτη φορά που ο όρος Δωδεκάνησος αναφέρεται τόσο επίσημα, σε όλα τα νησιά που καταλήφθηκαν από τους Ιταλούς.

Άλλη μια είδηση που αφορούσε τις Νότιες Σποράδες δημοσιεύτηκε στο διεθνή Τύπο και συγκεκριμένα ο βομβαρδισμός της Ρόδου από άγνωστο αεροπλάνο, πιθανόν αυστριακό ή τουρκικό, στις 18 Μαΐου 1916. Η είδηση σημειώνει ότι το ιπτάμενο «πέταξε πάνω από τη Ρόδο και έριξε βόμβες σε πολλά σημεία. Νομίζουμε ότι υπάρχουν θύματα χωρίς να γνωρίζουμε τον ακριβή αριθμό» (1).

Ο αρθρογράφος της «Νιου Γιορκ Τάιμς» Walter Littlefield γράφει ότι κάποιος διακεκριμένος πολιτικός, σε συνομιλία με διπλωμάτες, έχει επανειλημμένα αναφερθεί στα νησιά της Δωδεκανήσου τα οποία βρίσκονται ανοικτά των Δαλματικών ακτών. Μπορεί ο εν λόγω πολιτικός να μην είναι καλά πληροφορημένος παρά το γεγονός ότι η μεγάλη κινητικότητα και δραστηριότητα από της πλευράς της Ιταλίας και της Ελλάδος για την τύχη των νησιών, είναι εμφανής.

Οι Ιταλοί από την πρώτη μέρα της καταλήψεως των νησιών, διέγραψαν τον όρο Δωδεκάνησος και χρησιμοποίησαν κατά καιρούς διάφορες ονομασίες για να καταλήξουν στο «Ιταλικά νησιά του Αιγαίου».

Ο όρος Δωδεκάνησα κατ’ αρχήν χρησιμοποιήθηκε, μας πληροφορεί ο αρθρογράφος, για να ορίσει τα «12» κύρια νησιά της ομάδας που καταλήφθηκαν από την Ιταλία όταν αυτή μαχόταν εναντίον της Τουρκίας το 1911-1912. Αποτελούσαν το σύνορο της συναντήσεως του Αιγαίου πελάγους με τη Μεσόγειο, κοντά στη νοτιοδυτική ακτή της Μικράς Ασίας, και καταλαμβάνουν έκταση περίπου, 1800 τετραγωνικών μιλίων.

Στην Ιστορία και τον πληθυσμό επικρατέστερο αποτελεί το ελληνικό χρώμα. Ενδεχομένως οι κάτοικοι των νησιών να είναι πιο αληθινά Έλληνες από αυτούς που διαμένουν στη σύγχρονη Αθήνα. Το κυριότερο και πιο νοτιοανατολικό νησί της ομάδας είναι η Ρόδος, με έκταση 550 τετραγωνικά μίλια και πληθυσμό 35.000 από τους οποίους 20.000 είναι Έλληνες, 2.500 Εβραίοι και οι υπόλοιποι Τούρκοι.

Το Καστελλόριζο, το 1913 απελευθερώθηκε από Έλληνες αντάρτες παρέμεινε υπό ελληνική Διοίκηση μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου 1915οπότρ κατελήφθη από τους Γάλλους και αποτέλεσε Γαλλική Βάση και το 1921 παραδόθηκε στους Ιταλούς.

Τα νησιά ανήκαν στο τουρκικό βιλαέτι των «Νήσων της Άσπρης Θάλασσας», όταν η Ιταλία τα κατέλαβε δια της βίας, παρά την απαγόρευση της Συνθήκης της Βιέννης να μην διενεργηθεί καμιά επίθεση στην ηπειρωτική Τουρκία. Με τους όρους της Συνθήκης του Ouchy που υπογράφτηκε στις 18 Οκτωβρίου 1912, η Ιταλία θα παρέμενε στα νησιά μέχρις ότου οι Τούρκοι αξιωματούχοι εγκαταλείψουν τη Λιβύη (Κυρηναϊκή και Τριπολίτιδα).

Τότε τα νησιά έπρεπε να επιστραφούν στην Τουρκία. Αλλά οι Τούρκοι ποτέ δεν απεσύρθησαν και κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου, ενισχύθηκαν από τουρκικά στρατεύματα τα οποία βοηθούσαν και οδηγούσαν τις νομάδες φυλών Βερβερίνων σε αιφνιδιαστικές επιθέσεις εναντίον απομονωμένων ιταλικών φρουρών.

Οι όροι της Συνθήκης του Ouchy αργότερα αναγνωρίστηκαν από τις Μεγάλες Δυνάμεις Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία, Ρωσία, Γερμανία και Αυστροουγγαρία…

Μελέτη του Εμμ. Καρπαθίου
Ο όρος η Δωδεκάνησος ή τα Δωδεκάνησα, όπως μας πληροφορεί σε μελέτη του ο τότε αρχιμανδρίτης και καθηγητής του Βενετοκλείου γυμνασίου Εμμανουήλ Καρπαθίου, μετά την απελευθέρωση της Δωδεκανήσου μητροπολίτης Κώου, δεν είχε πάντοτε τη χρήση και την έννοια την οποία έχει στις μέρες μας. Εμφανίστηκε στις αρχές του Η΄ αιώνα από τους Βυζαντινούς και για μερικές εκατοντάδες χρόνια το χρησιμοποιούσαν σε δευτερεύουσες εκδοχές αλλά αχρηστεύθηκε τελείως τα χρόνια της Τουρκοκρατίας.

Το έτος 1912 όταν εγκαταστάθηκε στις γνωστές νήσους της Ελληνικής Θάλασσας (1) η ιταλική κόλαση, «ανέθορεν ο ήδη λησμονημένος όρος, ίνα περιλάβη τας δυναστευομένας υπό των Ιταλών επιδρομέων ελληνικάς νήσους του Αιγαίου πελάγους».

Στο Ημερολόγιο του Μαρτίνου Κρουσίου του ΙΣΤ΄ αιώνα όπου γίνεται λόγος για τη Χάλκη, αναφέρεται επίσης «όλως εμπαρόδως ο όρος το Δωδεκάνησον (2)».

Το όνομα Δωδεκάνησος αναφέρεται για πρώτη φορά από το βυζαντινό χρονογράφο Θεοφάνη. Αλλά είναι άγνωστο αν αυτός είναι ο πρωτοπλάστης της λέξης.

Με αυτή, όμως, κατά πάσα πιθανότητα , εννοούσε μόνο το σύμπλεγμα των Δώδεκα εκείνων νήσων, τις οποίες ο γεωγράφος Στράβων, ανέφερε ως Κυκλάδες νήσους (3), δηλαδή τις Κέως (4), Κύθνο, Σέριφο, Σίφνο, Μήλο, Κίμωλο, Πάρο, Νάξο, Σύρο, Μύκονο, Τήνο και Άνδρο.

Σε αυτές ο Αρτεμίδωρος πρόσθεσε, όπως αναφέρει ο Στράβων, άλλα τρία νησιά, την Πρεπέσινθον (5), τη Γυάρο (6) και την Ωλίαρον, ανεβάζοντας έτσι τον αριθμό σε δεκαπέντε.

Ο Στράβων δεν ακολούθησε αυτή την αντίληψη και συνέχισε να τις αναφέρει Δώδεκα όπως οι άλλοι γεωγράφοι και αργότερα οι Βυζαντινοί τις αναφέρουν Δωδεκάνησος ή Δωδεκάνησα ή και κατά παραφθορά Δουκάνησα.

Ο αρχιμανδρίτης και καθηγητής Εμμανουήλ Καρπαθίου γράφει στη συνέχεια ότι «συν τω χρόνω, δια της ακριβεστέρας επιγνώσεως του πλήθους των Κυκλάδων νήσων ή δια της διεισδύσεως γνωμών και άλλων παλαιών γεωγράφων, κατά τους οποίους οι Κυκλάδες είναι παρισσότεραι των Δώδεκα, επεξετάθη μεν η περιεκτική έννοια του ονόματος των Κυκλάδων, παρέμεινεν, όμως, ως ταυτόσημον με αυτάς πάντοτε, το όνομα Δωδεκάνησος… Κατήντησε μάλιστα εν τέλει, κατά τους χρόνους της Φραγκοκρατίας των νήσων, το όνομα Δωδεκάνησος να παραγνωνίση την ονομασίαν Κυκλάδες».

Ο τυχοδιώκτης Φράγκος Μάρκος Σανούδος, οργάνωσε σε Δουκάτο το γύρω από τη Νάξο σύμπλεγμα των Κυκλάδων νήσων και έδωσε σ’ αυτό το όνομα «Δωδεκάνησος» ή «Δουκάτον Δωδεκανήσου». Το σύμπλεγμα είχε πρωτεύουσα τη Νάξο και κατά περίπτωση αναφέρεται ως «Δώδεκα Νήσοι», «Βασίλειον των Δώδεκα Νήσων», «Δουκάτον Νάξου» ή «Δουκάτον Νάξου και του Αρχιπελάγους».

Επί Τουρκοκρατίας έγινε χρήση «προς δήλωσιν των νησιών μας, ξενοτρόπου λεξικού πλάσματος, της φράσεως «νήσοι του Αρχιπελάγους», ή «νήσοι της Άσπρης θαλάσσης», «νησιά του Αιγαίου πελάγους», με την οποία οι ξένοι και οι Τούρκοι, κατ’ ακολουθία και οι ημέτεροι, ήθελαν να δηλώσουν τις τουρκοκρατούμενες νήσους του αιγαίου από τις ακτές της Μακεδονίας και της Θράκης μέχρι της Κρήτης και της Κύπρου (7).

Ειδικότερα, τα καλούμενα σήμερα Δωδεκάνησα εκτός της Ρόδου και της Κω, συμπεριλαμβανομένης, όμως, της Ικαρίας και της Μεγίστης κατά τους πριν του 1908 χρόνους της Τουρκοκρατίας, ονομάζονταν Σποράδες νήσοι ή Προνομιούχοι νήσοι, λόγω της προνομιακής θέσεως την οποία είχαν στην Τουρκική Επικράτεια από τους χρόνους της κατακτήσεώς τους.

Οι νησιώτες, όμως, χρησιμοποιούσαν και τον όρο Δωδεκάνησα. Σε Κώδικα που γράφτηκε το 1619, απαντά ο όρος Δωδεκάνησα, στα οποία δεν υπολογιζόταν η Ρόδος (8)…

…Με την κατάληψη των Νοτίων Σποράδων το 1912, οι Ιταλοί από τις πρώτες μέρες κατοχής άρχισαν να τα ονομάζουν «Νήσους του Αιγαίου» ή «ημέτερα νησιά», ή Ιταλική κατοχή στο Αιγαίο» ή « Nostra Mare», «Δική μας Θάλασσα». Μόνο ο όρος «Δωδεκάνησος» δεν υπήρχε στο λεξιλόγιο των ελευθερωτών…

Σημειώσεις
1. Η είδηση ελήφθη από τη γαλλική εφημερίδα «Le matin»,στις 18 Μαΐου 1916, σελίδα Τρίτη.

1.Οι αρχαίοι μας πρόγονοι ονόμαζαν τη Μεσόγειο Θάλασσα, Αιγαίον Πόντον, Αιγαίον πέλαγος, Ελληνική Θάλαττα και Θάλαττα.

2. Β.Α.Μυστακίδης. «Οι Ράλλαι εν «Επετηρίδι Εταιρίας Βυζαντινών Σπουδών», Τόμος Ε΄1928, σελ.274.

3. Αδαμάντιος Κοραής. Ελληνική Βιβλιοθήκη , Τόμος Θ΄ Στράβωνος, Γεωγραφικά Μέρος Β΄, Παρίσι αωιζ΄, Βιβλ. Ι΄ Κεφάλ. Ε΄ § 3, σελίδα 291.

4. Η σημερινή Κέα, Τζιά

5. Κείται προς δυσμάς της Πάρου, ακατοίκητο νησί, ονομάζεται Δεσποτικό.

6. Γνωστό ως Γιούρα.

7. Αρχιπέλαγος ονομάστηκε επίσης το Αιγαίον Πέλαγος. Από τους Τούρκους ονομάστηκε Ακ-ντενίζ δηλαδή άσπρη Θάλασσα σε αντιδιαστολή από την Καρά-ντενίζ, τη Μαύρη Θάλασσα. Η λέξη αναγράφεται και σε Πατριαρχικά έγγραφα.

8. Ν. Banescu. Περί της Αγίας Σοφίας, «επετηρίς Εταιρίας Βυζαντινών Σπουδών», Έτος Γ΄ σελ. 148.

www.rodiaki.gr